(Əvvəli burada)

"Ədəbiyyat qəzeti"nin "Müzakirə Saatı" layihəsində "Çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda klassik irs məsələləri" mövzusunda dəyirmi masa keçirilib. Dəyirmi masada "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan, tənqidçilərdən Elnarə Akimova, İradə Musayeva, Səadət Şıxıyeva, İmamverdi Həmidov, Ataəmi Mirzəyev iştirak edib.

Axar.az müzakirənin sonuncu hissəsini təqdim edir:

Səadət Şıxıyeva: - İradə xanım, çox maraqlı məsələlərə toxundunuz. Doğrudur, hamısını sistemə salmaq bir az çətin olacaq, amma ardıcıl çalışacağam ki, qoyduğunuz məsələlərə mən də bir münasibət bildirim. Birincisi, Nizaminin türkcə "Divan"ı. Deməli, Nizaminin türkcə divanı ola bilərmi, yoxsa ola bilməzmi? Niyə biz dil faktorunu əsas götürürük? Bizim ədəbiyyatımız çox mürəkkəb bir yol keçib. Ədəbiyyatımız islamın qəbul olunduğu ilk dövrlərdə ərəb dilində yaranıb ta ki X əsrədək bu belə davam edib. XI-XII əsrlərdə ədəbiyyatımız, əsasən, farscadır. Və ondan sonra, nəhayət, XIII əsrdə monqol hücumları ilə əlaqədar o möhtəşəm saraylar, o böyük xanədanlar dağılır, fars dilinə olan tələbat nisbətən azalır, yeni yaranan bəylik və dövlətlərin bir çox başçısı fars dilini bilinmədiyindən ana dilində əsərlərin yaranmasına ehtiyac yaranır. Bu, tarixi prosesdir. Bu sahəni mən ardıcıllıqla araşdırmışam. Divan ədəbiyyatının o tarixi təkamülünə dair silsilə məqalələrim də var. Bunlar ölkə daxili və xaricində də çap olunub. Yəni bu sahədə tədqiqat sahibi olan bir şəxs kimi deyə bilərəm ki, Nizaminin ana dilində divanının olmasını mən real qəbul eləmirəm. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi tarixi yola uyğun gəlmir. Birincisi, Azərbaycanın ilk anadilli nümunələri müləmmələr olaraq bizə bəllidir. Yəni Köprülünün adını bayaq Azər müəllim də çəkdi. Köprülünün bir fikrinə, təvazökarlıqdan kənar olsa da, qeyd etməliyəm ki, ilk dəfə mən onu diqqət yönəltdim. Köprülü "Türk ədəbiyyatı tarixi"ndə XII əsrdə yaşamış bir Rey oğuzundan danışır, Rey oğuzu adlandırdığı Bədrəddin Qivaminin 3 dildə olan 4 misralı bir rübaisindən bəhs edir. O rübainin bir misrası ərəbcə, bir misrası farsca, son iki misrası türkcədir. O müləmmələrlə başlayır bizim ədəbiyyatımızın ilk nümunələri. Yəni ilk nümunələrimiz türk dili də daxil olmaqla ya ikidillidir: türk-fars və ya türk-ərəb. Bəzən isə üçdillidir. XIII əsrdən etibarən artıq nümunələrimiz tədriclə artmağa başlayır. Nəhayət, türkcə ilk divan nümunəsini biz Qazı Bürhanəddində görürük. Yəni divan şerinin tarixi təkamülünü bilmədən, Azərbaycan xalqının tarixi, ictimai, siyasi, ədəbi həyatını bilmədən bu cür iddialarda olmaq olmaz.

Elnarə Akimova: - Ədəbiyyatın immanent inkişaf qanunauyğunluğu var.

Səadət Şıxıyeva: - Bəli, inkişaf qanunauyğunluğu var. Biz o iddiada olarıqsa, belə bir sual qarşıya çıxır: niyə Qətran Təbrizinin ana dilində divanı yoxdur, o zaman bizimki deyil. Yəni bu kimi suallar ortaya çıxa bilər. Və yaxud da Məhsətinin ana dilimizdə nümunəsi yoxdursa, bizim deyil.

İradə Musayeva: - Xətib Təbrizini deyirik ki, ilk tənqidçimizdir, şərhçimizdir, amma ana dilli ədəbiyyatla bağlı da heç bir tədqiqatı yoxdur. "Əbu Təmmam divanının şərhi", "Həmasənin şərhi" və s.

Səadət Şıxıyeva: - Ona görə də biz bu tarixi ardıcıllığı, tarixi prosesi, divan şerinin tarixi təkamülünü bütün hallarda nəzərə almalıyıq. XII əsrdə Nizaminin bu cür divanı yarana bilərdimi? Həmin divanla mən tanışam. Bəli, İranda Nizami Gəncəvinin adı ilə edilən nəşr ilə də, Türkiyədə Nizami Qaramanlının adı ilə çap olunmuş divanla da tanışam. Hər iki divandakı şeirlərin mətni eynidir. Nizami Qaramanlı özünü bizim Nizamiyə bənzədib. Bəzi yerlərdə hətta özü ilə onun arasında bir ruhi bağlılıq da görüb.

İradə Musayeva: - Qul Nəsimi olan kimi.

Səadət Şıxıyeva: - Eynən Qul Nəsimi kimi. O ikisinin: Seyid Nəsimiylə Qul Nəsiminin şeirləri də çox qarışıb. Eləcə də Qaramanlı Nizami. Orada əsas bizim tədqiqatçıları nə çaşdırır? Qızıl Arslanın adı çəkilir. Olsun. Qızıl Arslanın adı da, eləcə də bizim digər türk xanədanlarının nümayəndələrinin adı da divan şerində çəkilir. Yəni bu əsasda biz iddia edə bilmərik ki, bu, məhz Nizami Gəncəvinindir. Onun Nizami Gəncəvinin olması üçün daha başqa sübutlar lazımdır.

İradə Musayeva: - Yəni o anadilli divan şayiəsi olmasa da, N.Gəncəvi elə Azərbaycan ədəbiyyatı faktı kimi qalır.

Səadət Şıxıyeva: - Əlbəttə ki! Heç ehtiyac yoxdur ona. Biz o zaman iddia eləyə bilərik ki, həmin divanın əlyazmasının nüsxələri XV əsrdən öncəyə aid olmuş olsun. Nizaminin öz dövrünə, heç olmasa, 50 il onun zamanına yaxın bir dövrə aid olsun. Deyək ki, bəli, bu divanın XIII əsrin ilk yarısına aid əlyazması tapılıb, bu, Qaramanlı Nizamiyə aid ola bilməz.

İradə Musayeva: - Yəni süni "tapıntı"yla biz Nizamiyə heç nə vermirik.

Səadət Şıxıyeva: - Bəli.

İmamverdi Həmidov: - Bununla bağlı deyim ki, o əlyazmanı mən də görmüşəm. Qahirədə "Dar-ul-kutub" kitabxanasında görmüşəm. "Dar-ul-kutub" böyük kitabxanadır. Orada Nizami "Xəmsə"sinin əlyazmaları var. Böyük, zəngin bir fonddur.Türk dilində dediyimiz bu "Divan" haqqında mərhum Əbülfəz Hüseyni də nə vaxtsa yazmışdı. Özü də "Ədəbiyyat qəzeti"ndə. Bu olub təxminən keçən əsrin 70-ci illərində. Beləliklə, ilk dəfə onu əslən Cənubi Azərbaycandan olan və Eyn-Şəms universitetində türk dilini tədris edən bir müəllimənin köməyilə nəşr ediblər. Nəşrin reallaşmasında Cənubi Azərbaycanda ədəbiyyat müəllimi şair Eloğlunun zəhməti var. Ona əsaslanırlar ki, o əlyazmanın əvvəlində Dağıstani adlı bir nəfərin qeyd etdiyi kimi, bu "Divan" şeyx Nizaminindir. Amma o görünür, Nizami Qaramanlını tanımırmış. Və beləliklə, bu nəşr Nizami Gəncəvinin "Divan"ı kimi oxuculara çatdırılıb. Ondan sonra Əliyar Səfərli də, Azadə xanım da nəşri təsdiq ediblər. Bu məsələ bizim institutda rəhmətlik Bəkir müəllimin dövründə yenə gündəmə gəldi. Bəkir müəllim Elmi Şurada göstəriş verdi ki, bir komissiya yaradılsın. Komissiya yaradıldı. Teymur Kərimliyə komissiyanın sədrliyi tapşırıldı və komissiya tərəfindən qərara alındı ki, bu "Divan" N.Gəncəviyə aid deyil. Birinci növbədə, əsas dəlil o idi ki, "Divan"dakı şeirlərin dili XII əsr dili deyil.

Səadət Şıxıyeva: - Nə dili, nə üslubu, nə obrazlar sistemi.

İradə Musayeva: - İndi bir məsələ var, Ataəmi müəllim, Səadət xanım, siz xarici konfranslara çox gedirsiniz. Konfransların çoxunda da çıxış eləyənlər Nizamini İran ədəbiyyatı nümayəndəsi kimi təqdim edirlər. Bir neçə veriliş oldu. "Euronews" kanalında belə bir süjet getdi: N.Gəncəvi - gəncəli fars şairi. Belə bir təqdimatı oldu. Özü də orada silsilə verilişlər gedir. Sonra 2011-ci ildə burada birhəftəlik İran mədəniyyəti günləri keçiriləndə İrandan gələn ədəbiyyatşünaslar da, hətta siyasət adamları, ictimai xadimlər - hamısı yerbəyerdən kim harada çıxış edirdisə, hamısı deyirdi ki, İran şairi, fars şairi. Sonra da bunu düzəltmək istəyəndə dedilər ki, Nizami bəşəridir, ona görə də biz belə deyirik, filan. İndi mən nəyə gətirirəm sözü? Bu faktlar saysız-hesabsızdı axı. Bayaq dediyim kimi, M.Ə.Rəsulzadə o vaxt həyəcan təbili qaldırırdı ki, ermənilər və farslar Nizamini əlimizdən alacaqlar. Bax, az qala 100 ilin problemidir. Amma bunun müqabilində tutaq ki, məsələn, mən çox eşitmişəm ki, xaricdə konfrans keçiriləndə bizim nümayəndə heyətimiz gedib orada bunu eşidirlər, dinləyirlər ki, orada tribunada İrandan gələn, Türkmənistandan gələn, Nəsimini çıxır öz adına, öz şairi kimi çıxış eləyir. Bizim gedən mütəxəssislər heç bir reaksiya vermir. Yəni çıxıb orada ona elmi şəkildə 10-15 cümlə ilə bu bizim şairimizdir faktını göstərmək olar. Səadət xanım daha yaxşı bilir. Türkmənistanda Nəsimi ilə bağlı nə qədər tədqiqatlar var. Mən hətta bir dəfə onun siyahısını çıxartdım maraq üçün. Türkiyədə o qədər fundamental tədqiqatlar aparan müəlliflər var ki, Nəsimi ilə bağlı, yəni hər yanda iş gedir. Həmçinin Nizami haqqında da. Ermənilər də eləyir, farslar da, İran da saysız-hesabsız kitablar çıxarır.

İmamverdi Həmidov: - Bu haqda mən sözümü deyim. Çünki mən canlı şahidəm və iştirakçısıyam bu hadisələrin. Tək burada yox, beynəlxalq miqyasda. İki misal gətirmək istəyirəm: birincisi, Qahirə ilə bağlı, bilirsiniz mənim doktorluq dissertasiyamda ("Azərbaycan klassikləri ərəb ədəbiyyatşünaslığında") Xaqani, Nizami və Füzuli ilə bağlı tədqiqatlar əhatə olunub. Doğrudan da, Misirdə yaxşı işlər görülüb. Nizami haqqında prof. Həsəneynin çox geniş həcmli, böyük işi var. Həsəneyn elmi fəaliyyətini İranda Səid Nəfisinin rəhbərliyi altında davam etdirmişdir. İran mühitinin təsiri altında Həsəneyn Nizamini İran şairi kimi təqdim etmişdir. Misirdə sonrakı nəslə aid olan prof. Səid Camaləddin, Məhəmməd Bədi Cumə və başqaları da bu təsirin altında olmuşlar. Mənim onlarla keçirdiyim diskussiyalarda bildirirlər ki, Azərbaycan alimlərinin əsərləri onlara məlum deyil. Belə olduqda bizim vəzifəmiz əsərlərimizin xarici ölkələrdə yayılması (şübhəsiz, xarici dillərdə) qayğısına qalmaqdır. 2002-ci ildə Qahirədə nəşr olunan "Ədəbiyyat və tənqid" jurnalına Azərbaycan-Misir ədəbi əlaqələri haqqında məqaləm çap olundu. Məqalədə Nizamiyə çox yer verilib və Nizami Azərbaycan şairi kimi təqdim edilib. Məqalədə irəli sürülən fikirlərin doğurduğu marağa görə o, ikinci dəfə həmin jurnalda təkrar nəşr olundu.

İradə Musayeva: - İmamverdi müəllim, Nəsimi ilə bağlı 70-ci illərdə Heydər Əliyev özü bu məsələnin ciddiliyini bildiyi üçün sənət adamlarını ayağa qaldırdı, Nəsimi əldən çıxan bir vaxtda film çəkilmək məsələsini qaldırdı, "Məhşər" romanı yazdı İsa Hüseynov, özü də vaxt qoyublar buna ki, tez bunu yazsın və film çəkmək lazımdır. Yəni bəlkə bir az da ictimai-siyasi dairələr maraq göstərməlidir buna, ədəbiyyatşünasları, bədii ədəbiyyat nümayəndələrini, rəssamları, bəstəkarları və başqa növ sənət adamlarını buna cəlb eləməlidirlər.

İmamverdi Həmidov: - Düzdür. İndi mən davam etdirim öz fikrimi. İkinci misal 2013-cü ildə Türkmənistanda "Qəznəvilər dövrü ədəbiyyatı və türkmən mədəniyyəti" beynəlxalq konfransı ilə bağlıdır. Mən orada "Qəznəvilər dövrü ədəbiyyatı və Nizami Gəncəvi" mövzusunda çıxış etdim. Prof. Vaqif Sultanlı da "Mühacirət ədəbiyyatşünaslığında Nizami Gəncəvinin dəyərləndirilməsi" mövzusunda məruzə etdi. Son, yekun iclasında İran alimlərindən biri bildirdi ki, Nizami İran şairidir, amma Azərbaycandan gələn nümayəndələr onu Azərbaycan şairi kimi təqdim edirlər.Vaqif Sultanlı və mən etirazımızı bildirdik. Mən göstərdim ki, dil baxımından çıxış edirsinizsə, Avropanı götürün. Latın dilində ədəbiyyat yaradılıb. İtaliyada, İspaniyada, Fransada... bu latın ədəbiyyatı deyil ki? Sonra misal gətirdim Orta Asiyadan. Qırğız ədəbiyyatından - Çingiz Aytmatovdan, Qazax ədəbiyyatından - Oljas Süleymenovdan. Onlar əsərlərini rus dilində yazıblar. Məgər bu əsərlər rus ədəbiyyatına aiddir? Sonra Nizaminin öz əsərlərinə baxaq. Nüşabə obrazının təqdimi, Leylinin, Şirinin təqdimi və b. Belə vəziyyətlərdə XII əsrdə Azərbaycan poeziya məktəbinin xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır.

İradə Musayeva: - Elə mehribanlıqla könlümüzü alırlar, bizi arxayın salıb yenə gedib öz kitablarını yazırlar....

Həmin əsərin süjeti Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasından götürülüb

İmamverdi Həmidov: - Ona görə də konkret iş görmək lazımdır. Prof. Nərgiz xanım Paşayeva çox sağ olsun, yaxşı iş gördü ki, Oksford Universitetində Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan və qafqazşünaslıq elmi mərkəzi yaratdı. Bu elə nizamişünaslıq üçün mühüm işdir. Və çox yaxşıdır ki, Bertelsin "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi" kitabını ingilis dilinə tərcümə etməyi təklif edib. Bu kitab fars dilində də çıxıb. Bax, belə işlər görmək lazımdır. İradə xanım, düz deyirsiniz, alimlər fəal çıxışlar etməlidirlər, beynəlxalq miqyasda, canlı əlaqələr çox olmalıdır. Tək məqalələrlə çıxış etmək kifayət deyil.

İradə Musayeva: - Nizami Gəncəvi ilə bağlı bir misal çəkim. Bu yaxınlarda internetdə maraqlı bir məlumat oxudum. Nizami irsi ilə bağlı... Ruççininin "Turandont" operasının süjeti ilə bağlı... Kembric universitetinin tədqiqatçısı Kristina Van Ruyemberk maraqlı fakt üzə çıxarıb. Nizami irsinin tədqiqatçısı Kristina aşkar edir ki, həmin operanın ssenarisi ki, Karlo Qossininin pyesi əsasında hazırlanıb, elə həmin əsərin süjeti Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasından götürülüb. Əsərdə Nəzrin Nuş adlı slavyan əsilli xanım şahzadəsi sasani şahı V Bəhramın həyat yoldaşı olur. Həmin xanım Bəhrama qırmızı rəng və öz həmyerlisi olan "Adsız şahzadə xanım" haqqında hekayə danışır. Kristina Reymberk deyir ki, operanın poema süjetinin üzərində qurulması haqqında məlumatı hissə-hissə toplayıb. Bu faktla bizim nizamişünaslar maraqlandılarmı? Bununla bağlı təsdiq ya etiraz məqalələri yazıldımı? Bu xəbərin izinə düşən araşdırıcı oldumu? Təbii ki yox...

Səadət Şıxıyeva: - Mən Nizami Gəncəvini niyə fars şairi hesab edirlər fikrinə münasibət bildirim. O, niyə fars şairi sayılır? Özü də təkcə İranda yox, Avropada da, çox zaman qardaş Türkiyədə də, bəzən Rusiyada da... Bu o qədər geniş yayılıb ki, artıq sanki ənənəviləşib. Türkiyənin azərbaycanəsilli tədqiqatçısı Ə.Gölpınarlı belə Nizamini Azərbaycan şairi kimi təqdim etmir, Əli Nihat Tərlanın və digərlərinin tədqiqatlarında da Nizami İran şairi kimi araşdırılır. Bunun kökü Azərbaycan ədəbiyyatı ilə deyil, Azərbaycan tarixi ilə bağlı yanlış fikirlərdən qaynaqlanır. Çünki İran tədqiqatçılarının böyük əksəriyyətində belə bir fikir, belə bir qənaət formalaşıb ki, Azərbaycan Gülüstan müqaviləsinə qədər İranın ərazisi olub. Və düşünürlər ki, Azərbaycanın o dövrdə onlarla eyni coğrafi-siyasi birliyi olubsa, o dövrə qədər nə varsa, İran ona şərikdir.

İradə Musayeva: - Deməli, bu məsələdə tarixçilər də ədəbiyyatşünaslarla birgə olmalıdır...

Səadət Şıxıyeva: - Bəli, birlikdə araşdırmalıdırlar... Ona görə də həmin tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu ərazidə, eləcə də Gəncədə nə yaradılıbsa, onlar da buna şərik çıxmalıdırlar. Məncə, bu problemin həlli üçün Azərbaycanın o dövr tarixinin doğru-düzgün, obyektiv öyrənilməsi də vacibdir. Şairin haqqındakı yanlış təsəvvürləri belə dağıda bilərik.

İmamverdi Həmidov: - Akademiyanın Ədəbiyyat İnstitutunda da Nizamişünaslıq şöbəsi açılıb. Nizamişünaslıq şöbəsinin açılması institutun direktoru, akad. İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə baş tutub. Məqsəd Nizami irsini daha dərindən öyrənmək, şairi dünya miqyasında təbliğ etmək və Azərbaycan ədəbiyyatının fikri və bədii zənginliyini göstərməkdir.

Elnarə Akimova: - Tək Nizami yox, eləcə də Füzulişünaslıq sektoru. Həm də elə o məqsədlə açılıb şöbələr. Sırf bu yöndə tədqiqatları dərinləşdirmək üçün.

İmamverdi Həmidov: - Məsələn, Nizami ensiklopediyası hazırlanır.

İradə Musayeva: - Sizin o şöbədə inandığınız, elminə güvənəcəyiniz neçə mütəxəssis - nizamişünas var?

İmamverdi Həmidov: - Hələlik orada mütəxəsis azdır. Şöbənin müdiri prof. Nüşabə Araslı, Vəfa Hacıyeva, Zəhra Allahverdiyeva kimi alimlər Nizamini öyrənməklə məşğuldurlar. Əlbəttə, bu işlərə gəncləri cəlb etmək lazımdır. Təəssüf ki, gənclər arasında klassik ədəbiyyat məsələlərini öyrənməyə maraq göstərənlər çox azdır. Almaniyada yaşayan müəllif Sevil Fuksun "Nizami alman şərqşünaslığında" adlı kitabı üç dildə - alman, Azərbaycan və rus dillərində çapa hazırlanır.

Belədir ki, sovet dövründə Nizaminin dinə münasibəti obyektivliyi ilə öyrənilməyib. Hazırda Siracəddin Hacıyev bu istiqamətdə tədqiqatlarla məşğuldu. Bu mövzu ilə bağlı onun səkkiz kitabı nəşr olunub. Bundan başqa Mircəlal Zəkiyev Nizaminin poemalarının eyni bəhrdə tərcümə etmişdir. Bu işlər Nizamişünaslıq Şöbəsində müzakirə edilir və çapa təqdim edilir.

İradə Musayeva: - Amma dünya ədəbiyyatşünaslığında Nizami faktımızın əleyhinə görülən o boyda işlərin qarşısında 3 nəfərin fəaliyyəti, sizcə qənaətbəxş ola bilərmi? Bu iş institut həddində, layihələrlə, konseptual şəkildə icra olunmalıdır, məncə...

Elnarə Akimova: - Ona görə də klassik irsin tədqiqinə yeni qüvvələr gəlməlidir. Maraq yaranmalıdır, potensial qüvvələr cəlb olunmalıdır. Klassik ədəbiyyatşünas yetişdirmək çətindir. Səadət xanım vurğuladı bir qismini, dil amili var ortada. Ərəb-fars dilini bilmədən klassik irslə bağlı fundamental tədqiqat aparmaq mümkün deyil. Klassik irs araşdırıcısı o irsə kongenial olmalıdır ki, meydana ciddi bir iş qoya bilsin.

Azər Turan: Firdovsinin Əfrasiyab obrazı ilə bağlı ədəbiyyata ötürdüyü təsəvvürləri Nizami Gəncəvi alt-üst etdi. Firdovsi Əfrasiyabı o qədər aşağılayır ki... Klassik Şərq ədəbi təfəkküründə aşağılanmış bir Əfrasiyab obrazı miras qalıb Firovsidən. Əfrasiyab bizim Alp Ər Tonqamızdır... Biz ədəbiyyat tariximizə, fikir tariximizə bundan başlayaq bəlkə... Kaşqarlı divanındakı şeirlərdən. Alp Ər Tonqa ilə bağlı ağıdan... İndi erməni humanitariyası fəsadları, ağrısı çox sonra bilinəcək bir ideya gedişatı başladıb: Əfrasiyabı Tiqranla qohumlaşdırır, Firidunu isə Tiqranlaşdırırlar. Bəlkə elə "Ədəbiyyat qəzeti" olaraq bu məsələni aktuallaşdıraq?

Səadət Şıxıyeva: - Nizami deyir ki, "mən iqdişəm, yarım sirkədir, yarım bal". İqdişlər də bilirsiz kimlər idi? Tarixçi alim Ş.Mustafayevə görə, atası türk, anası başqa millətdən olanlar. Nizami də bu etirafını "Xosrov və Şirin"də edir. Əsas odur ki, atasının türk olduğunu deyir. Bizdə də əsas nəsil hansı xətlə gedir? Təbii ki, ata nəsli ilə...

İradə Musayeva: - Toponimlər məsələsi də var burda. "Kitabi-Dədə Qorqud" abidəsini bizim abidə kimi təsdiqlədən faktlardan biri - ən əsası toponimlərdir... Bu Nizami yaradıcılığı üçün də əsas götürülür. Bartold yazırdı ki, "Dədə Qorqud" abidəsi Qafqazda yaşayan türklərindir. Yer, toponim faktını da əsas sayırdı. Nizami Gəncəvinin əsərlərində də belə misalları qabartmaq olar, Bərdə ilə bağlı məsələləri və s. Xarici nizamişünaslar bu üsuldan saxta şəkildə də olsa istifadə edir. Məsələn, bir zamanlar onun İranın Qum vilayətində doğulması və s. bu kimi yazılar çap olunurdu...

Səadət Şıxıyeva: - İradə xanım, bu həm də əlyazmasını köçürənlərin, yəni katiblərin əlavələrindən qaynaqlanan məsələlərdir. Bəs, Nəsimiyə nə vaxt keçəcəyik?..

İradə Musayeva: - Azər müəllim, siz gərək klassiklərin hər birinə bir müzakirə həsr edəydiniz, heç olmasa...

Səadət Şıxıyeva: - Mən istəyirəm Azər müəllimin bayaqkı sualına cavab verim ki, Azərbaycan ədəbiyyatı hardan başlayır, klassik ədəbiyyat ilkinliyini hardan götürür...

Azər Turan: - Dəvdək qüvvəsində qalır?

Səadət Şıxıyeva: - Dəvdək qüvvəsində qalmalıdır. Çünki Azərbaycana aiddir. Mən belə düşünürəm ki, Azərbaycan torpağında yaranmış hər bir abidəyə dilindən asılı olmayaraq sahib çıxmalıyıq, üstəlik bu torpağın yetişdirdiyi sənətkarların sonralar harada məskunlaşmasından asılı olmayaraq, yaratdıqlarının bizə birbaşa aidiyyəti var.

Azər Turan: - Dəvdəkin şerini ermənicədən tərcümə ediblər, eləmi?

Səadət Şıxıyeva: - Bəli, bizə ermənicə çatıb. Amma tədqiqatlarda o şerin orijinalının ermənicə olmadığı, alban dilində qələmə alındığı bildirildiyindən dil baxımından da, struktur baxımından da bizə aid ədəbi nümunədir. Ciddi tədqiqatçılardan Voroşil və başqaları deyirdilər ki, əsərin orijinal 19 parçası alban dilinin xüsusiyyətlərinə uyğundur. Sonralar ermənicə əlavə olunan hissələr isə əvvəlki hissələrdən struktur və üslub baxımından ayrılır. Azər müəllim, bizim problemimiz ədəbiyyatın dövrləşdirilməsindədir. Dövrləşdirmə düzgün aparılmayıb. Əsərlərin dillər üzrə təsnifatı və dəyərləndirilməsində də problem var. Məsələn, biz bəzən ərəbdilli ədəbiyyatın nümayəndələrindən elə adamları özümüzünküləşdirməyə çalışırıq ki, o heç bizim ədəbiyyatımız üçün əhəmiyyətli deyil. İstər təfəkkür, istərsə sənətkarlıq baxımından maraq kəsb etməməlidir. Amma biz məvalidir deyə onların hamısına sahib çıxırıq. Hətta onun üstünə "türk" adı da qoyuruq. Halbuki həmin məvalilərin yaradıcılığında nəinki türkə məhəbbət var, tam tərsi...

Azər Turan: - Məvali bizim təsəllimizdir.... Əhməd Yəsəviyə o müqəddəs əmanəti verən Aslan baba məvali idi.

Səadət Şıxıyeva: - Amma bütün məvaliləri də Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndəsi kimi qəbul edə bilmərik. Azərbaycandan kənarda məvalilərə baxış bucağı da fərqlidir. Ədəbiyyatşünaslığımız bu baxımdan problem qarşısındadır. Biz ədəbiyyat tariximizi məvalilərdənmi başlayaq, Dəvdəkin şeirindənmi, "Avesta"danmı? Bunların heç birini ata da bilmərik.

İradə Musayeva: - "Avesta" ümumşərq abidəsidir, bizim ümumtürk abidələri ilə də "Avesta" ilə də şərikliyimiz var axı...

Səadət Şıxıyeva: - Bəli, çünki "Avesta" Urmiyada yaranıb...

Azər Turan: - Olmaz ki, ədəbiyyat tariximizi, Zərdüştün zamanından, amma, Alp Ər Tonqanın ölümünə deyilmiş ağıdan başlayaq? Axı bizim Azərbaycan ərazisi Alp Tonqanın çarpışdığı ərazidir... Əgər Heredotun yazdığına əsaslansaq Əfrasiyabın fəaliyyətdə olduğu ərazi buradır - Azərbaycandır. Və o şeir bizim indiki dilimizə belə yaxındırsa, niyə ondan başlamayaq? Şeyxülislam Axund Əhməd Hüseynzadə (Əli bəy Hüseynzadənin babası) "Tarixi-ədəbiyyati-türki" adlı bir əsər yazıb. Və həmin əsərdə hətta Orxon-Yenisey yazılarını da ədəbiyyat tariximizin ümumi kontekstinə daxil edib. Anarın "Min beş yüz ilin Oğuz şeri" antologiyasında bu prinsip, yanılmıramsa, bizdə ilk dəfə tətbiq olundu. O kitabda Əhməd Yəsəvi də var. Biz məsələn Əhməd Yəsəvini niyə özümüzdən bilməməliydik ki?

Nəsiminin milli mənsubiyyəti ilə bağlı problem

Səadət Şıxıyeva: - Çünki doğulduğu torpaq Yəsədir. İndiki Qazaxıstan ərazisi...

Azər Turan: - XII yüzilin sonu XIII əsrin əvvəllərində yaşadığı ehtimal olunan Baba Zəngi, yaxud Zəngi Baba türk təsəvvüf inancında Peyğəmbər səhabələrindən biri kimi tanınan Aslan Babanın nəslindən gələn və yəsəviyyənin təriqət şəcərəsində Əhməd Yəsəvinin xələfi Hakim Babanın müridi sayılan kəramət sahibidir. Mövlana Ali bin Hüseyn Safi və Hazini yazırlar ki, Zəngi Babanın müridləri Moğol yürüşləri dövründə Azərbaycana gəlmişdilər. İndi Azərbaycanda yer adları var ki, Əhməd Yəsəvi övladlarının adı ilə bağlıdır... Axı Xorasana qədər gəlib çıxmışdılar...

Səadət Şıxıyeva: - Elə Xorasanla bağlı demək istəyirdim... Azərbaycan ədəbiyyatı haradan başlayır? Ədəbiyyatımızın ilk kamil anadilli nümunəsi Xorasan vilayətinin Əsfərain şəhərindən olan Həsənoğluya aiddir. Mənim rəhmətlik elmi rəhbərim Qafar Kəndli deyirdi ki, Azərbaycan ədəbiyyatının ilk nümunəsi təbrizli Zübeydə xatuna aiddir. VIII əsrdə yaşamış Harun ər-Rəşidin xanımı. Təsəvvür edin, əldə bir qaynaq yox... Yəni biz Azərbaycan ədəbiyyatını bəzən bu cür öyrənmişik. İranəsilli bütün məvalilərlə bağlı dediklərimizdə də diqqətli olmalıyıq, bu məsələyə ehtiyatla yanaşmalıyıq.... "Avesta" ilə başlaya bilərik, sadəcə onu türk abidəsi kimi təqdim edə bilmərik. Bu, təhrifdir.

İradə Musayeva: - "Avesta"da bizə aid çox şey var. Atəşpərəstliyin bu ərazidə izləri var, abidədə türk sözləri də var, Zərdüştün Savalan dağı ətrafında doğulması, muğlar, Muğan ərazisi ilə bağlı faktlar, tarixi abidələrizin, Qız qalasının, bir çox dini abidələrin özülündə atəşpərəstlik məbədləri dayanır...

Azər Turan: - Bəllidir ki, ərəblər yalnız əhl əl-kitab olanların ibadətxanalarına toxunmur, bu səbəbdən də onları cizyə ödəmək şərti ilə ibadətlərində sərbəst buraxırdılar. "Avesta" isə islamda səmavi kitab kimi qəbul olunmur. Ona görə də atəşpərəstlərə cizyə ödəməklə ibadət icazəsi verilə bilməzdi.

İradə Musayeva: - Azər müəllim, dini kitabımız deyil, amma ədəbiyyat faktımıza aidliyi var. Azər müəllim birbaşlanğıclı ədəbiyyat istəyir, təmiz ədəbiyyat... Amma dünyada elə ədəbiyyat varmı?

Səadət Şıxıyeva: - Yəqin ki, elə bir ədəbiyyat yoxdur...

İmamverdi Həmidov: - Azər müəllim, "Avesta"da bizim ədəbiyyata aidlik çoxdur...

İradə Musayeva: - Dünyagörüşümüzdə, həyat tərzimizdə də var onun əlamətləri, "Avesta"nın...

Səadət Şıxıyeva: - Zərdüştlüyün əlamətləri nağıllarımızda da var...

Azər Turan: - Mübahisə etməli məsələdir. Amma mən fikirlərimi "Darülmöminin" kitabımda yazmışam. Bir də "Alp Ər Tunqa öldi mü/ ısız ajun qaldı mu/ ödlək öçin aldı mu/ emdi yürek yırtılur" sözləri bizim dilimizdə elə həmin "Avesta" dönəmində söylənib. Öz dilimizdə.

İmamverdi Həmidov: - Təəssüf ki, bizim alimlərimizin içərisində ədəbiyyat tariximizi hələ də XIII əsrdən, Həsənoğludan başlamaq istəyənlər də var...

Səadət Şıxıyeva: - Həsənoğlu hələ yaxşıdır, Molla Pənah Vaqifdən başlamaq istəyənlər var....

Azər Turan: - Bəlkə də bu dediklərimin söhbətə dəxli yoxdur. Amma deməmək də olmur. Orxan Şaiq Gökyay 1938-ci ildə İstanbulda nəşr olunmuş "Dede Korkud" kitabına yazdığı belə bir məlumatı xatırladır: "Berlində çıxmaqda olan "Açıq söz" məcmuəsində (1936) Dədə Qorqudun on üçüncü hekayəsi başlığıyla kiçik bir not vardır: ...Dədə Qorqud hekayələrinin şimdiyə qədər on iki hekayədən ibarət bulunduğu zənn edilməkdə idi. 4 avqust 1936 tarixli "Bakinski raboçi" qəzetəsində oxunduğuna görə, prof. Çobanzadə son dəfə Leninqradda ikən Şərqiyyat İnstitutu yazmaları arasında Dədə Qorqudun şimdiyə qədər məlum olmayan on üçüncü hekayəsini bulmuşdur. Bulunmuş olan hekayənin gərək Azərbaycan ədəbiyyatı, gərək Azərbaycan tarixi baxımından böyük əhəmiyyəti varmış. Bakıdakı Dil və Ədəbiyyat İnstitutu hekayəni bu günlərdə ayrıca nəşr edəcəkmiş. Bu xüsusda hekayənin nəşrinə intizarən daha fazla bir şey söyləməyə imkan yoxdur".

Çobanzadələr, Gökyaylar havadan söz demirlər ki... Amma 37-ci ildə Bəkir Çobanzadə də gedib, o əlyazma barədə məlumat da yoxdur. Yəni 13-cü boy yoxdur. Alimlərimiz Çobanzadənin nişan verdiyi səmtə doğru gedə bilməzdimi? Arayıb-axtarmaq olmazdımı? Yaxud, Fuad Köprülü Zəki Vəlidi Toğanın hələ vaxtilə İstanbul kitabxanalarında moğol hakimiyyəti dönəmində Azərbaycanda danışılan və yazılan türkcədə 4-5 səhifəlik Azəri-türk mətnini tapıb tədqiq etməsindən yazırdı. O qaynağı Köprülünün özü də oxumuşdu. Zəki Vəlidinin ölümündən sonra həmin sənədin aşkara çıxmaması, bu son dərəcə qeyri-adi məsələnin Azərbaycan dilçilərini, tarixçilərini, ədəbiyyatşünaslarını rahatsız etməməsi adamda heyrət qarışıq təəccüb doğurur.

Elnarə Akimova: - Azər müəllim, çox əhəmiyyətli məsələlərə toxunursunuz. "Kitabı-Dədə Qorqud" dastanının tədqiqatçıları belə vacib faktı nədən görməzdən gəliblər, maraqlıdır? Ümumiyyətlə, XX əsrin birinci yarısının aydınları ədəbiyyat tariximizin, ümumtürk abidələrimizin öyrənilməsinə daha sistemli və daha konseptual yanaşıblar. Hər halda ortada repressiya faktı var və unutmayaq ki, bu proses ilk növbədə, rejim üçün "təhlükə mənbəyi" sayılan düşünən beyinləri, sağlam zəkaları yox eləmək niyyəti güdürdü.

Mövzumuz o qədər əhatəlidir ki, istər-istəməz mübahisələr yaranır, geniş izahlara ehtiyac duyulur və s. İstərdim ki, Səadət xanım Nəsimi mövzusunda səsləndirilən iradları cavablandırsın.

Səadət Şıxıyeva: - İradə xanım haqlı olaraq bayaq dedi ki, Azərbaycandan kənara çıxanda, xüsusilə konfrans və digər elmi toplantılarda Nizami, Nəsimi, Füzuli və digər klassiklərimizin milli mənsubiyyəti ilə bağlı yanlış məlumatlar söyləniləndə, bizim alimlər, nümayəndələr çox zaman susurlar... Amma bu həmişə belə olmur, İradə xanım. Əslində, təvazökarlıqdan uzaq olsa da, Nəsiminin milli mənsubiyyəti ilə bağlı problemi ilk dəfə mən araşdırmaya cəlb etmişəm. Azərbaycan daxilində bizim tədqiqatçılar hər zaman Nəsimini öyrənir və düşünürdülər ki, Nəsimi bizim ədəbiyyata mənsubdur və bu, kənarda da elə belə qəbul edilir. Amma belə deyil, Azərbaycandan kənarda Nəsimi çeşidli millətlərə aid edilir. Nəsimi türk, türkman, osmanlı, fars, kürd, ərəb, hətta bədnam qonşularımıza qədər müxtəlif millətlərin nümayəndəsi kimi təqdim olunur. Xüsusilə, aktiv olaraq o barədə İraq türkmanları və türkmənistanlılar çıxış edirlər, çünki orta çağ qaynaqlarında Nəsimi türkman əsilli kimi təqdim olunub. Bizim tədqiqatçılardan da buna dəstək olanlar var.

İradə Musayeva: - Qəzənfər Paşayev...

Səadət Şıxıyeva: - Bəli, professor Qəzənfər Paşayev də onlara dəstək verir. Bundan başqa, İranda yazılan tədqiqatlarda Nəsimi xüsusilə şirazlı olaraq təqdim olunur ki, bunun da arxasında onu fars kimi təqdim etmək niyyəti durur. Amma Nəsimi haralıdır, milliyyət etibarilə kimdir, bununla bağlı istər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə nəşr olunan məqalələrimdə bu məsələyə aydınlıq gətirmişəm. Nəsimi şirvanlı da deyil, bu - Nəsiminin şirvanlı olması məsələsi XX əsrin başlarında Salman Mümtazın ehtimalı ilə başlayır. S.Mümtaz da demir ki, Nəsimi şirvanlıdır, sadəcə bildirir ki, Nəsiminin qardaşının məzarı Şirvandadır. Bundan sonra Nəsiminin Şirvanla bağlı həyatı barədə rəvayətlər uyduruldu və həqiqi tarixi faktlar arxa plana keçdi. Mən Türkiyədə Nəsimiyə həsr edilmiş bir konfransda məhz Nəsiminin milli mənsubiyyəti ilə bağlı məruzə etdim. Orada ciddi nəsimişünaslar da var idi. Sonra həmin məruzə türkiyəli tanınmış nəsimişünas alim Hüseyn Ayana həsr olunmuş topluda da nəşr olundu. Bu məqalə həm Türkiyə, həm də Azərbaycan türkcəsində Türkiyədə çap olunub... Öz mətbuatımız və elmi nəşrlərimizdə də Nəsiminin milli mənsubiyyəti, Azərbaycan türkü, Təbriz türkü olması barədə məqalələrim nəşr olunub.

İradə Musayeva: - Sizin bununla bağlı kitablarınız var?

Səadət Şıxıyeva: - Var, amma hələ geniş variantı nəşr olunmayıb. Bu problemlərlə bağlı irili-xırdalı 200-ə qədər məqaləm var. Amma təəssüf ki, kitabları gərək öz vəsaitinlə çap eləyəsən və paylayasan... Reallıq budur..

İradə Musayeva: - Amma bu tədqiqatlar, kitablar sizdən daha çox bizim ədəbi-mədəni irsimiz üçün vacibdir. Bu məsələlər institutlarda, elmi mərkəzlərdə, tədqiqat mərkəzlərində həll olunmalıdr, Səadət xanım. Bu zəhmət üçün sizə minnətdarlıq düşür. Bu kitabların nəşri onları düşündürməlidir, əslində...

Nəsimiyə ən böyük zərbəni elə nəsimişünas özü vurur

Səadət Şıxıyeva: - Mən Nəsimi ilə bağlı fikrimi tamamlamaq istəyirəm. Öncə, Nəsimi mövzusunu bitirim. Deməli, bildirildi ki, bizim alimlər, tədqiqatçılar gedib beynəlxalq tədbirlərdə susurlar, milli mənsubiyyət məsələsi ilə bağlı mübahisəli məqamlara münasibət bildirmirlər, bu hər zaman belə olmayıb. Biz yeri gəldikcə, münasibətimizi bildiririk. Bilirsiniz, əslində beynəlxalq tədbirlərdə iştirak edən tədqiqatçıdan iki mühüm şərt tələb olunur: biri dil bilməkdir, biri də cəsarətdir. Əgər mənim alimim qarşısındakına etiraz etməyə özündə cürət tapmırsa, onda, təbii ki, biz Azərbaycan ədəbiyyatının mənafeyini, mövqeyini müdafiə edə bilməyəcəyik. Birinci şərt xarici dil bilməkdir, iddiaçı ilə öz dilində danışmaq, onun qarşısına ciddi elmi faktları, mötəbər qaynaqları qoymaqdır və təbii ki, bir də cəsarət lazımdır. Həm də Azərbaycan sevgisi gərəkdir - əgər sən tədqiqatçıda bu yoxdursa, təbii ki, son nəticə etibarilə də acınacaqlı vəziyyət yaranır. Əslində, tək Nəsiminin milli mənsubiyyəti ətrafında mübahisələr getmir, az əvvəl haqqında söhbət elədiyimiz Nizami və Xaqani - xüsusilə bu iki böyük sənətkarımız İran ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi öyrənilir.

İradə Musayeva: - Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi də.

Səadət Şıxiyeva: - Əsas bu ikisi vurğulanır. Çünki onlar daha görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərdir və ayrıca ədəbi məktəb yaradıblar. Daha az məhsul verən şairlərimizi vurğulamaq istəmirəm. Ümumiyyətlə, Nəsimi, Cahanşah, Xətai, Füzuli türkmanəsilli olduqları üçün Türkmənistanda türkmən ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi öyrənilir. Cığatay türkcəsində yazdıqlarına görə Kişvəri, Ziyayi, Bəsiri - bunlar Özbəkistanda Özbəkistan ədəbiyyatı tarixinə özbək ədəbiyyatı nümayəndələri kimi daxil olublar. Mən yeri gəldikcə, məqalələrimdə, istər rus, istər türk, istərsə də öz doğma ana dilimizdə yazdığım məqalələrdə bu məsələlərə münasibət bildirmişəm. Amma bir nəfərlə bu həll olası məsələ deyil. Bu məsələ ciddi qayğı tələb edir, müvafiq dairələrin diqqətini, marağını tələb edir. Biz "Azərbaycan, Azərbaycan" deməklə məsələ həll olunmur. Azərbaycana aid şairlərimizə biz sahib çıxmalıyıq. Amma qaynaqlarla, faktlarla, obyektivcəsinə, yoxsa ki, bu nə dava ilə, nə də süni təbliğatçılıqla həll olunası məsələ deyil.

İradə Musayeva: - Çoxu da yanlış tədris olunmaqda davam eləyir. Beyinlər də zəhərlənib və belə də gedir...

Elnarə Akimova: - Səadət xanım, siz dil məsələsinə toxundunuz. Dildəki təhriflər üçün tərcüməçilərin işi hansı elmi-ədəbi mövqelərdə, hansı qurumlarda, belə demək mümkünsə, "məsuliyyətə cəlb edilir"?... Məsələn, Elmlər Akademiyasının bu irsin tədqiqi ilə məşğul olan şöbələri belə bir məsuliyyəti öz üzərinə götürürmü? Konkret olaraq bununla bağlı hansı nöqsanlar aradan qaldırılıb?

Səadət Şıxıyeva: - Çox təəssüf ki, mənbələrimizin tərcüməsi ilə bağlı belə bir mərkəz və ya dəyərləndirmə mexanizmi yoxdur. Təsəvvür edin ki, Nizaminin əsərlərinin tərcüməsində də çoxlu təhriflər var. Nizaminin dünyagörüşü, onun bir çox məsələlərə münasibəti təhrif olunub. Bizim qaynaqlarımızın, İmamverdi müəllim demişkən, tədqiqi, tədrisi, təbliği - bütün bu sahələrdə o qədər boşluqlar var ki, 3-5 nəfərlə həll olası deyil. Bu, ciddi elmi mərkəzdə, fərqləndirilmiş alimlərin birbaşa nəzarəti altında sistemli şəkildə həyata keçirilməlidir.

İradə Musayeva: - Səadət xanım, Əliyar Səfərlidən soruşurlar ki, Azərbaycanda hansı nəsimişünasları tanıyırsınız? 2-3 ad çəkir. Biri də Rəhim Əliyev. Rəhim Əliyevin isə özü yazır ki, Nəsimiyə müsəlman demək olmaz. Nəsimi haqqında ən böyük zərbəni elə nəsimişünas özü vurursa...

Səadət Şıxıyeva: - İradə xanım, "şünas" çox böyük bir addır. Nizamişünas, füzulişünas, nəsimişünas - bunlar nə deməkdir? Mütəxəssis - "şünas" həmin sahənin bütün cəhətlərini bilməlidir. Yəni mənim üçün bu gün nəsimişünas deyilirsə, mən onu özüm üçün çox yüksək bir epitet hesab edirəm. Mən Nəsimi ilə bağlı bir çox sahələri - onun elmi tərcümeyi-halını, sələflərini, xələflərini, fəlsəfi dünyagörüşünü, poetikasını - hamısını sistemli şəkildə araşdırmışam. Bununla belə, "şünas" sözü deyiləndə mən düşünürəm ki, mənə böyük bir etimad göstərirlər. Amma bu gün bir çoxları Nəsimi ilə bağlı, tutaq ki, üslubi bir cəhəti və yaxud hansısa məhdud bir sahəni araşdırsa, özünə "şünas" deyir. Tək Nəsimidən söhbət getmir, ümumiyyətlə, bizdə bir sıra anlayışlar, elə bil ki, müəyyən mənada dəyərini itirib. Nəsiminin dini mənsubiyyətinə toxundunuz. Özü deyir ki, "imami məzhəbəm". Özü şiə olduğunu etiraf edir. Baxmayaraq ki, hürufilərin dini mənsubiyyəti ətrafında mübahisələr var, bir qismi deyir ki, onlar sünni məzhəbindən çıxıblar, bir qismi deyir ki, şiə məzhəbindəndirlər. Əslində hürufilik təriqətində müxtəlif məzhəblərin nümayəndələri cəmləşmişdi. Amma Nəsiminin özü dili ilə deyir ki, "mən imami məzhəbəm", yəni şiəyəm. Nəsiminin istər farsca, istər türkcə şeirlərində imam Əlinin məhəbbəti o qədər səmimi, o qədər poetik şəkildə dilə gətirilib ki, onun məzhəbi mənsubiyyətinə biz şübhə eləyə bilmirik. Eləcə də Nəsimi 12 imamın mədhinə həm fars, həm türk dillərində ayrı-ayrı şeirlər həsr eləyib. Amma Nəsiminin dini mənsubiyyəti, məzhəb mənsubiyyəti bir qədər kütlənin məzhəb və dini mənsubiyyətindən fərqlidir. Nəsimi həm də filosofdur, Nəsimi həm də şairdir. Onun o dini anlayışlara, o dini görüşlərə poetik bir yanaşması, fərqli yozumları var. Bu yozumlar bəzən təsəvvüfi, bəzən şairanə baxış bucağındandır, bəzən fərdi yanaşmadan qaynaqlanır. Ona görə də bəzi tədqiqatçılarda şübhə yaranır.

İradə Musayeva: - Həzrət Əli sevgisi dediniz, məsələn, Həzrət Əliyə həsr elədiyi şeirdə belə də tədqiqat, təhlil var ki, deməli şeri yarıdan kəsir Güntay Gəncalp, biz ona nə qədər qeyri-ciddi təhlil kimi reaksiya versək də, bu fikir yayılıb, saytlarda, qəzetlərdə gedir. Deməli, bu Həzrət Əlini Allaha şərik qoşur. Əgər sizin şeir yadınızdadırsa, deyir gəlir gəlir, ən axırda sonda deyir ki, - mən əzbər bilmirəm, mənasını deyirəm - Əli sevgisi barədə deyir ki, o Allahın ən yaxşı bəndəsi kimi yaratdığı bir bəndə idi. Amma şeri yarıda kəsib öz ideyasına uyğunlaşdıran təhlillər təhriflərə gətirir. Bu cür nümunələr çoxdur. Görünür meydanı boş görəndə belə diletantizm nümunələri çoxala bilir...

Səadət Şıxıyeva: - Hətta Nəsiminin farsca bir şeri var, orada deyir ki, mənim nəzərimdə Həzrət Əlinin mövqeyi Məhəmməd Peyğəmbərdən (ə.s.) sonradır. Həzrət Əlini vəsf eləyir, amma Məhəmməd Peyğəmbərə olan sevgisini də açıq-aydın dilə gətirir. Onda əliallahilik yoxdur, o yozumlar təhrifdən başqa bir şey deyil...

İradə Musayeva: - Əslində adi oxucu da səmimi şəkildə onu oxuyanda görür ki, Nəsimidə problem bir şey yoxdur. Elə nəsimişünaslar yaradır bu problemləri çox zaman....

Səadət Şıxıyeva: - Elədir. Şair özü deyir ki, "Səbexanəm, hafizəm, Quranda ustad olmuşam". Nəsimi Quranı çox gözəl bilib. Və türk divan şeirində Mövlanədən sonra Qurana ən çox müraciət eləyən, Qurandakı surə və ayələrdən istifadə edən şair Nəsimidir. Niyə Mövlanədən sonra deyilir? Çünki Mövlanənin irsi böyükdür. Onun həm divanı çox böyük həcmdədir, həm külliyyatı. Bu baxımdan onun irsindəki istinadlar da sayca daha çoxdur. Özü də mənə nə qəribə gəldi? Bunu kim ifadə eləyib? - Tacik alimi Əlaxon Əfsaxzod. Caminin tanınmış tədqiqatçısıdır. O deyir ki, Mövlanədən sonra Qurandan ən çox iqtibas verən şair Nəsimidir. Türkiyədə mənim digər bir həmkarım var, çox dəyər verdiyim bir alimdir - Mustafa Ünver. O, "Hürufilik və Quran" adlı bir tədqiqat işi yazıb və Nəsimi haqqındakı araşdırmasını belə bir qənaətlə yekunlaşdırıb ki, "Nəsimi Quran şairidir". Apardığı tədqiqatın və çoxsaylı faktların əsasında söyləyir bu mülahizəsini.

Növbəti dəfə daha inamlı olacağıq

İradə Musayeva: - Görünür burada nə isə bir maraq var.

Səadət Şıxıyeva: - Bəli, əksini söyləmədə kimlərinsə marağı var.

İradə Musayeva: - İmadəddin "dinin dirəyi" deməkdir də. Şeyx Nizami, Mövlanə Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Əfzələddin Xaqani, hamısı dinin fəlsəfəsinə tapınan adamlar idi...

Ataəmi Mirzəyev: - Biz ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafından danışırıq. Yəni müstəqillik qazanandan sonra Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında klassik irslə bağlı dəyişmədən, onun inkişaf meyillərindən bəhs edirik. Amma gəlin bir faktı etiraf edək ki, hal-hazırda klassik ədəbiyyat üzrə araşdırıcıların, demək olar ki, 99 faizi sovet dövrünün yetişdirmələridir. Müstəqillik dövründə, demək olar ki, bu sahədə inkişaf getmir. Mən indi izah edəcəyəm ki, bunun səbəbi nə ilə bağlıdır. Birincisi, istər orta məktəblərdə, istərsə də ali məktəblərdə ədəbiyyat fənninin tədrisi lazımi səviyyədə deyil. Orta məktəbdə klassik dövrün, ədəbiyyat tarixinin tədrisi çox aşağı səviyyədədir. Hətta təsəvvür edin ki, dərsliklərdə klassiklərdən qəzəl verilir, beytlər verilir, amma səhifənin aşağısında onlarda işlənən ərəb-fars sözlərinin lüğəti yoxdur. Orta məktəb şagirdi o qəzəli, o beyti oxuyub başa düşə bilmir. Çünki sözlərin izahı və nümunənin şərhi yoxdur. Eləcə də, səmimi etiraf edək ki, ali məktəblərin özündə klassik dövrün, eləcə də ədəbiyyat tarixinin tədrisi qənaətbəxş deyildir. Biz universitetdə oxuduğumuz vaxtda bilirdik ki, qədim və orta əsrlər ədəbiyyatını filan müəllim, XIX əsr ədəbiyyatını filan müəllim, XX əsr ədəbiyyatını filan müəllim tədris edir və s. Yəni bilavasitə hər bir dövrün ixtisaslaşmış mütəxəssisləri var idi. Şübhəsiz ki, onların tədris etdiyi dərslərin keyfiyyəti də başqa idi. Amma indi əksər universitetlərdə ədəbiyyat tarixinin tədrisi necədir? Bir müəllim ədəbiyyat tarixinin bütün dövrlərindən dərs deyir. Şübhəsiz ki, həmin müəllimin tədris etdiyi dövr haqqında tələbələrə verdiyi məlumat mövzu haqqında ümumi bilgidən ibarət olacaq. Çünki həmin müəllim konkret olaraq o dövrün mütəxəssisi deyil. Mən şəxsən elə müəllim tanıyıram ki, XX əsr ədəbiyyatı üzrə mütəxəssisdir, o dövrlə bağlı dissertasiya müdafiə edib, kitabları da, məqalələri də o dövrlə bağlıdır, amma universitetdə ədəbiyyat tarixinin bütün dövrlərindən dərs deyir. Yəni, bilavasitə, buradan başlamaq lazımdır ki, ali məktəblərdə klassik dövrün, ümumilikdə ədəbiyyat tarixinin tədrisi necədir? İkincisi, klassik dövrü tədqiq etmək üçün dil məsələsi çox vacibdir. Məlumdur ki, əvvəllər Bakı Dövlət Universitetinin "Şərqşünaslıq" fakültəsində ərəb filologiyası, fars filologiyası, türk filologiyası kimi ixtisaslar var idi. Amma təəssüf olsun ki, müasir dövrdə universitetlərdə o ixtisaslar üzrə mütəxəssislər yetişdirilmir. Yəni o ixtisaslar yoxdur. İndi həmin fakültənin ixtisasları dəyişdirilərək ərəb ölkələri üzrə, İran üzrə, Türkiyə üzrə və s. "Regionşünaslıq" olub. Hazırkı vəziyyətdə istər həmin fakültənin müxtəlif ixtisaslarına qəbul olunan abituriyentlərin, istərsə də oranı qurtaran tələbələrin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı qətiyyən təsəvvürləri yoxdur. Əvvəllər şərqşünaslıq fakültəsinə qəbul III ixtisas qrupu üzrə aparılırdı, yəni həmin qrup humanitar yönümlü idi və o fakültənin müxtəlif ixtisaslarına qəbul zamanı ədəbiyyat fənnindən də imtahan var idi. İndi isə həmin fakültəyə daxil olan ixtisaslar II ixtisas qrupuna keçirilib. Yəni Bakı Dövlət Universitetinin ərəb ölkələri üzrə, İran üzrə, Türkiyə üzrə və s. "Regionşünaslıq" ixtisaslarına sənəd verən abituriyent əsas fənlər sayılan riyaziyyat və coğrafiyadan topladığı balın hesabına daxil olur. O, ədəbiyyat fənnindən imtahan vermir. Həmin abituriyentin Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında təsəvvürü, demək olar ki, çox aşağı səviyyədədir. Məlumdur ki, orta məktəblərdə də ədəbiyyat fənni, ədəbiyyat tarixi ilə bağlı sistemli bilik X və XI siniflərdə verilir. Yuxarı sinif şagirdləri isə artıq X sinifdə oxuyarkən ixtisas seçimi edərək müəyyən qruplar üzrə imtahanlara hazırlaşır, yəni bilavasitə həmin qrupda qəbul imtahanlarına daxil edilən 5 fənni əsas götürür. Hətta müəyyən pilot məktəbləri var ki, o tədris müəssisələrində X və XI siniflərdə fənlərin tədrisi ixtisas qrupları üzrə aparılır. Deyək ki, I, II və IV ixtisas qrupları üzrə təhsil alan şagirdlərə ədəbiyyat fənninin tədrisinə həftədə 1 saat vaxt ayrılır və həmin saat formal səciyyə daşıyır, demək olar ki, tədris olunmur. Deməli, bizim texniki, iqtisadi və tibbi sahədə təhsil alacaq tələbələrimizin Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı bilikləri natamam olacaq, yaxud da heç olmayacaq. Bir məsələni də vurğulamaq istəyirəm ki, universitetlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı yalnız filologiya fakültələrində tədris olunur. O da nəzərə alınmalıdır ki, hal-hazırda ali məktəblərə qəbul 5 ixtisas qrupu üzrə aparılır ki, yalnız III ixtisas qrupu üzrə ədəbiyyat fənnindən imtahan vardır. Acınacaqlı haldır ki, xüsusi qabiliyyət tələb edən və V qrupa daxil edilən rejissorluq, aktyorluq, bəstəkarlıq, rəssamlıq, xanəndəlik və s. üzrə ixtisaslar vardır ki, həmin sahəni seçən abituriyentlər də ali məktəblərə qəbul zamanı ədəbiyyat fənnindən imtahan vermirlər. Deməli, onlar da ədəbiyyat fənnini, demək olar ki, oxumurlar.

Səadət Şıxıyeva: - Atəmi müəllim, deməli, onlar klassik ədəbiyyatı faktiki olaraq keçmirlər...

İradə Musayeva: - Tədris proqramları ilə bağlı o qədər problemlər var ki, bu artıq yeni müzakirə mövzusudur...

Ataəmi Mirzəyev: - Bəli, adicə Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sinə daxil olan əsərlərin adını bilməyən şagird və tələbələrimiz var. Bayaq dediyim kimi, ədəbiyyata bəzi ixtisas qruplarında "bal verməyən" fənn kimi baxılır və şagirdlər də onu oxumurlar... Universiteti bitirəndən sonra da magistr və doktoranturaya daxil olmaq məsələsində əngəllər yaranır. Deyək ki, ərəb və fars dillərini bilən mütəxəssislər artıq AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutuna gələ bilmir. Əvvəllər belə idi ki, "Şərqşünaslıq" fakültəsinin ərəb, fars və türk filologiyası ixtisasını bitirən və həmin dilləri mükəmməl bilən mütəxəssislər aspirantura yolu ilə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna gələ bilirdilər. İndi təhsilimizdə sahələr çox darlaşıb, tələbələr yalnız ixtisası üzrə magistr və s. təhsilini davam etdirə bilər. Sanki bu sahədə bir natamamlıq hökm sürür. Məlumdur ki, ədəbiyyat tarixçisi fars və ərəb dillərindən birini, eləcə də əski əlifbanı bilməlidir. İndi necədir? "Regionşünaslıq" ixtisasını bitirən tələbə həmin dili bilsə də, ədəbiyyatı bilmir. Əvvəlki dövrlərə nəzər salaq: Ziya Bünyadov, Rüstəm Əliyev, Mübariz Əlizadə, Vasim Məmmədəliyev, Azadə Rüstəmova, Əliyar Səfərli - onlar şərqşünaslıq fakültəsini bitirmişdi, o dilin, ədəbiyyatın incəliklərini öyrənmişdilər. Əvvəllər həm şərqşünaslıq fakültəsini, həm də filologiya fakültəsinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisasını bitirənlər də ədəbiyyatşünaslıq üzrə aspiranturaya gələ bilərdi. Mütəxəssislərin yetişməsi üçün daha geniş imkanlar var idi, indi isə əksinə, həmin imkanlar məhdudlaşdırılıb. İndiki təhsillə Ziya Bünyadov, Mübariz Əlizadə, Rüstəm Əliyev, Azadə Rüstəmova, Əlyar Səfərli, Sabir Əliyev, Xəlil Yusifli, İmamverdi Həmidov kimi mütəxəssislər yetişdirmək çətindir və yəqin ki, heç olmayacaq da.

Səadət Şıxıyeva: - Əlbəttə, olmayacaq...

Ataəmi Mirzəyev: - Niyə? Çünki onları yetişdirən o mühit yoxdur...

Azər Turan: - Gəlin, ümid edək ki, Ziya Bünyadovumuz da olacaq, Mübariz Əlizadəmiz də, Rüstəm Əliyevimiz də...

İradə Musayeva: - İmamverdi müəllimimiz də var...

Azər Turan: - Bəli, elə təkcə Səadət xanım faktı var bu sahədə...

Səadət Şıxıyeva: - Çox sağ olun, amma hər kəs öz üzərinə düşən işin məsuliyyətini dərk eləsə, məsələyə vicdanla yanaşsa, bu qədər də ümidsizlik olmaz...

İradə Musayeva: - Azər müəllim, Səadət Şıxıyeva faktı var ədəbiyyatşünaslığımızda, doğrudur, amma onun işinə qayğı və qiymət də varmı? Kitabları çap olunmamış qalıb. Özü də Nəsimi kimi bir problemli ədəbiyyatşünaslıq məsələsinə çevrilmiş klassikimiz haqqında. Bizim ürəyimiz ağrıyır, amma bu heç nəyi həll etmir...

İmamverdi Həmidov: - Bir problem də var. Bu məsələlər Ədəbiyyat İnstitutunda da narahatlıq doğuran məsələlər kimi çözülür. Doktoranturaya gələnlərin çoxu müasir dövrü seçir, klassik dövrə aid mövzu götürənlər yox həddindədir. İsa müəllim təklif edir ki, ədəbi-nəzəri mövzuları işləyəndə də klassik ədəbiyyatın materiallarını tədqiqat obyektinə çevirmək lazımdır.

İradə Musayeva: - Ola bilər ki, müəyyən güzəştlərlə, yəni ərəb-fars dilini zəif bilən də olsa, amma qabiliyyətli adamları qəbul edib onu elə institutda yetişdirəsiniz. İnstitut alimi, istedadı hazır şəkildə qəbul etmək istəməsə, yetişdirmək, hazırlamaq yolunu tutsa bəlkə də alınar...

İmamverdi Həmidov: - Elə bununla bağlı deyim ki, indi Akademiyada Təhsil şöbəsi yaradılıb. Orda magistratura şöbəsi də var. Bəlkə də elə ora qəbul edilənləri hazırlamaq, onları klassik ədəbiyyat mütəxəssisi kimi yetişdirmək olacaq...

Ataəmi Mirzəyev: - Doğrudur, həqiqətən, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru İsa Həbibbəyli də bir sıra yeni şöbə və sektorları təsis edir ki, həmin problemləri həll edə bilək. Nizamişünaslıq şöbəsini və Füzuli sektorunu açdı ki, klassik ədəbiyyat daha da dərindən öyrənilsin. Lakin həmin şöbələrdə işləyəcək mütəxəssislərimiz varmı? Təəssüf ki, bu sahələr üzrə mütəxəssislərimiz çox azdır. Məsələn, ədəbiyyatşünaslıqla bağlı saysız-hesabsız kitablar çıxıb. Amma onların içərisində klassik dövrlə bağlı monoqrafiyalar azdır, olsa da əksəriyyəti qeyri-peşəkarların, diletantlarındır. Olan kadrlarımız da bir-iki nəfər, onlar da sovet dövrünün yetişdirməsi...

İradə Musayeva: - O adamların, yaşlı sovet dövrü kadrlarının da problemi ondadır ki, bəzi məsələlərə hələ də sovet ədəbiyyatşünaslığı metodologiyasının prinsipləri ilə yanaşır, bir də müasir, internet dünyasının informasiya bolluğundan çox zaman xəbərsiz olurlar. Ona görə də dünya ritmi ilə işləyə bilməmək məsələsi var...

Ataəmi Mirzəyev: - İradə xanım, orta bir nəsil vardır ki, onlar sovet dövrünün yetişdirmələr olsa da, sizin dediyiniz tələblərə cavab verir. Lakin təəssüf ki, belə mütəxəssislərimizin sayı da çox azdır. Klassik irsin tədrisi, nəşri və təbliği ilə görüləcək işlər çoxdur. Klassikləri yeni nəslə tanıtdırmaq, sevdirmək, təbliğ etmək üçün onların irsinin nəşrində yeni forma və üsullar lazımdır. Nəsimi, Füzuli, Seyid Əzim və b. kimi sənətkarların divanlarının şərhləri hazırlanmalıdır. Məncə, klassiklərin ədəbi irsini yetişməkdə olan gənclərə onların başa düşə biləcəyi şəkildə təqdim etməyin vaxtı çoxdan çatmışdır. Qeyd etdiyim bu sahədə müəyyən işlər olsa da, onlar hələ ki, çox azdır. Bunun üçün isə, şübhəsiz, səriştəli kadrlar və maddi dəstək lazımdır.

İmamverdi Həmidov: - Müzakirə çox maraqlıdır. Amma vaxtımız çatmır ki, təsəvvüfdən danışaq, dil məsələsi, Füzuli ilə bağlı ədəbiyyatşünaslıq məsələləri, klassik şeir janrları, epik şeir, mənzum roman və başqa maraqlı və çətin məsələləri müzakirə edək. "Ədəbiyyat qəzeti"nə minnətdarlığımızı bildirirəm. Biz belə müzakirələri institutumuzda da davam etdirə bilərik.

Elnarə Akimova: - Çox məsələlər qaldı, İmamverdi müəllim. Məsələn, ümumtürk abidələrinin tədqiqi və tədrisi məsələlərinə toxunmaq istərdim. "Avesta"ya müəyyən münasibət bildirildi. Amma "Divani-lüğat it-türk" niyə bizim ədəbi-nəzəri fikrin mənbəyinə və tərkibinə çevrilə bilmir?

Səadət Şıxıyeva: - Haqlı iraddır.

Azər Turan: - Məncə, ona görə ki, klassik ədəbi irsimizi ümumtürk ədəbiyyatı kontekstində tədqiq etmirik... Klassik Azərbaycan ədəbiyyatını bir sistemin, bir ədəbi-bədii düşüncə bütövlüyünün tərkib hissəsi kimi görmürük.

Elnarə Akimova: - Çox sağ olun gəldiyiniz üçün. Həmişə deyirəm ki, azad fikirlərin ardınca azad əməllər gəlir. Boşluqları göstərmək lazımdır ki, tədqiqatçı hədəfləri düzgün nişan alsın. İnanaq ki, bu gün aktuallaşdırdığımız problemlər zamanla öz realizəsini tapacaq və biz növbəti dəfə daha inamlı olacağıq.