Yeni Azərbaycan Partiyası
İcra katibinin müavini, millət vəkili Siyavuş Novruzov "Modern.az"
saytının qonağı olub və saytın suallarına cavab verib.
- Siyavuş müəllim, bir müddət öncə parlamentdə məsələ
qaldırmışdınız ki, Azərbaycanda elm arxasınca gedənlər bəzən elə
mövzularda müdafiə edirlər ki, həmin mövzular o qədər də aktual
deyil. Və ondan xalq heç bir xeyir görmür. Biz Elmlər
Akademiyasının institutlarının rəhbərlərinin yaşı barədə araşdırma
apardıq. Məlum oldu ki, onların əksəriyyəti 70-80 yaş
aralığındadır. Yaşlı insanlardan bəzilərinin, doğrudan da, fiziki
gücü yoxdur, ancaq institut direktorudur. Bu məsələyə siz necə
baxırsınız?
- Elm hər bir ölkənin göstəricisidir. İstər iqtisadiyyatın
inkişafında, istərsə də sosial problemlərin həllində, bütün
məsələlərdə ən sonda buna gəlib çıxılır. Elm də, təhsil də həmişə
öndə olmalıdır. Azərbaycan elmi müxtəlif dövrlərdə öndə gedib və
kifayət qədər elm xadimlərimiz olub. İlk dəfə neftin xüsusi növünü
Elmlər Akademiyasının prezidenti mərhum Yusif Məmmədəliyev kəşf
edib. Hərbi təyyarələrin, uçuş vasitələrinin benzinlə təmin
olunması da onun adı ilə bağlıdır. Akademiyanın digər prezidenti
Həsən Abdullayev fizika sahəsindəki kəşflərinə görə dünyada səs
salıb. Akademiya rəhbərliyində olanlar zaman-zaman elmin
inkişafında böyük xidmətlər göstəriblər. Elmlər Akademiyasının
indiki prezidenti Akif Əlizadə haqqında da bunu deyə bilərik.
İşgüzarlıq yaşdan asılı deyil.
Amma təbii ki, yaşın da öz rolu var. Akademiyada elm sahəsində
ciddi islahatlar gedib. Mən hesab edirəm ki, bir az da bizim fərqli
yanaşma mexanizmimiz olmalıdır. Büdcə müzakirələrində bu məsələ də
öz əksini tapdı. Bu sahədə 2 yanaşma var: birinci ondan ibarətdir
ki, akademiya sistemindən uzaqlaşmamalıyıq. Amma bu, o demək deyil
ki, elm adamı gəlsin işləsin, özünə bir dissertasiya yazsın. Öz
işini bitmiş saysın. Bunun xalq üçün nə xeyri var?! Elm xalq,
millət üçün lazımdır. Bununla yanaşı, elm müəyyən qədər gəlir
gətirə də bilər. Kimsə gedib Azərbaycanın hər hansı bölgəsinin
tarixini yazıb qrant ala bilər. Bu yaxınlarda İrəvan, Naxçıvan
tarixi ilə bağlı dövlət sifarişi əsasında belə işlər görüldü.
Dəqiq elm sahələrinin isə özü gəlir gətirməlidir. Bizdə əsasən
neft, kimya sənayesi prioritetdir, amma başqa infrastrukturlar da
var. İstər ekologiya, istər informasiya texnologiyaları ilə bağlı,
istərsə də neft-kimya ilə bağlı layihələr hazırlanmalıdır.
Bu sahənin alimləri ancaq dövlətin büdcəsinə baxmamalıdırlar.
Keçən il Xəzərdə qaz çıxan buruğun birində yanğın baş verdi. Bu
yanğını söndürmək üçün Amerikadan mütəxəssis gəldi.
Əgər alimlər görürsə ki, belə bir təhlükə var, o təhlükənin
qarşısını almaq üçün dövlət şirkətinə onun həlli ilə bağlı iş planı
verməlidirlər. "Ebola" virusu gəlir. Biz gözləməliyik ki, hansısa
ölkədən mütəxəssis gəlib məsələni həll etsin?!
Hazırda müharibə vəziyyətindəyik. Kim təminat verə bilər ki,
müharibə başlamayacaq, ermənilər kimyəvi silahdan istifadə
etməyəcək. Alimlərimiz bunun qarşısını almaq üçün düşünməlidirlər.
Bunun qarşısının alınması üçün elmin köməyinə ehtiyac var. Amerika
ordusu 3 sahə üzərində qurulub: hava qoşunları, dəniz və quru
qoşunları. Hava qoşunlarına raket sistemi də daxildir. Dördüncü
sahə olaraq informasiya-kommunikasiya sistemi növü də yaradılıb.
Amma o əhəmiyyətinə görə dördüncü yox, birinci yerdə gedir.
Silahlar texnologiya ilə işləyir. Nə qədər Nizamidən, Füzulidən
müdafiə etmək olar?! Hesab edirəm ki, burada da qruplaşma lazımdır.
Azərbaycan kimi kiçik bir ölkədə kifayət edər ki, müəyyən
institutlar birləşsin, yeniləri yaradılsın. Çünki biz geriyə yox,
irəliyə baxmalıyıq. Keçmişdə biz sovet hökumətinin bir hissəsi
idik. İndi müstəqilik. Baxın, Azərbaycanda Tarix İnstitutu,
Şərqşünaslıq İnstitutu, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutu,
Əlyazmalar İnstitutu fəaliyyət göstərir. Bunların hamısı tarix
elminin qollarıdır. Biri qazır çıxarır, biri tarixini araşdırır, o
biri başqa bir tərəfdən araşdırır. Axı bunun hamısı eyni
şeydir!
Burada söhbət ondan getmir ki, elmi instituta kim rəhbərlik
edir. Təklif verəndə bəzən yanlış anlaşılır. Söhbət sistemin
fəaliyyətindən və işlək müxanizmdən gedir. Əsas məqsəd odur ki, həm
işçi yaxşı işləsin, yaxşı əməkhaqqı alsın, həm dövlət sifarişləri
olsun, həm də elmimiz inkişaf etsin. Bu cür mexanizm işlədikdən
sonra heç kim dövlət işinə getməyəcək.
Hamı elm arxasınca gedəcək. Alimlər, ziyalılar dövlət işi olan
kimi elmi bir kənara qoyub dövlət işində işləyirlər.
- Hələ bu yaxınlarda Elm Tarixi İnstitutu, Dünya
Siyasəti İnstitutu yaradıldı...
- Onda bir dənə də Avropa tarixi institutu açılsın. Bunların
hamısı qruplaşmalıdır. Azərbaycan kiçik ölkədir. 9 milyon əhalisi,
86 min kvadratkilometr də ərazisi var. Burada nə tapıldısa,
birlikdə tapsınlar, araşdırsınlar, birlikdə təqdim etsinlər.
Ədəbiyyat İnstitutu, Folklor İnstitutu, Dilçilik İnstitutu
ayrı-ayrıdır. Amma onların hamısı ədəbiyyatın qollarıdır. Bu cür
ayrılma keçmişdə vacib idi. Bu, Sovet İttifaqına lazım idi ki,
məsələn, ayrıca Şərqşünaslıq İnstitutu açıb Şərqi, Şərq xalqlarının
psixologiyasını, tarixini, adətlərini öyrənsin. Artıq istila edəndə
də onun əlində hazır materiallar olsun. Sovet Şərqşünaslıq
İnstitutuna Primakov kimi bir adam rəhbərlik edirdi. O, "KQB"nin
sədri idi. Çünki institutda milli təhlükəsizlik məsələsi əsas idi.
Biz indi Şərqdən nə öyrənəcəyik?
- İsa Həbibbəyli akademiyaya vitse-prezident təyin
olunduqdan sonra fikirləşdik ki, ciddi dəyişikliklər olacaq. Hətta
3 ay bu barədə kifayət qədər səs-küy oldu. Ancaq sonra nəsə elə bil
hər şey dayandı.
- Akademiyanın prezidenti Akif Əlizadə, vitse-prezident İsa
Həbibbəyli, bir qrup ziyalı adamlar akademiya rəhbərliyinə
gəldikdən sonra xeyli problemləri həll etdilər. Hər şeyi
birdən-birə həll etmək isə mümkün deyil.
Akademiyada 15 mindən çox insan çalışır. Birdən-birə onları azad
etmək olmaz. Zamanla, islahatla həll ediləcək. O zaman oraya yeni
beyinlər, yeni düşüncələr daxil olacaq.
Bilirsiniz, indi elmlə məşğul olmaq üçün ən az 3 dil bilmək
lazımdır. O 3 dili bilmədinsə, elmlə məşğul ola bilməyəcəksən.
Ədəbiyyat-tarix sahəsində məşğul olursansa, ən azından rus dilini,
ərəb və ya fars dilini bilməlisən. Çünki tariximizdə zaman-zaman
fars, ərəb və rus dili hökmran olub. Mən hərdən görürəm, müəyyən
müəlliflər Nadir şah, Təhmasib və digər tarixi şəxslərlə bağlı
kitablar yazırlar. Qardaş, bunun üçün ən azı 20 ərəb, ya da fars
mənbəsi araşdırmalısan. Çünki bizim tariximizin çoxu fars
arxivlərindədir. O dilləri bilmirlərsə, nə hazırlaya bilərlər? O,
nə kitab olacaq?! Bu səpkidə islahatlar aparılmalıdır. Kim
ləyaqətlidirsə, institutlara rəhbərlik etsin, müavinlik etsin.
Bununla işimiz yoxdur.
- Bizdə hazırda humanitar sahələrə daha çox üstünlük
verilir, əvvəllər isə Azərbaycanda dəqiq elmlərə diqqət çox olub.
Neft Akademiyası vaxtilə dünya çapında barmaqla göstərilən institut
idi. Bu sahədə geriləməyimizi kimin adına yazaq?
- Elə hüquq sahəsinin özünə diqqət edək: daxil olur 100 nəfər,
diplom alır 500 nəfər. Başqa ölkələrdə daxil olur 100 nəfər,
bitirir 30 nəfər. Sovet dövründə Neft-Kimya İnstitutuna daxil olmaq
asan, bitirmək isə çətin idi. Artıq ayrıca Neft Məktəbi yaradılıb
və çox yüksək səviyyədə dərslər keçilir. Ora yalnız 600-dən yuxarı
balla daxil olurlar. İngilis dilində də fəaliyyət göstərir. Çox
adam cəhd edir ki, orada təhsil alsın. İslahatdan qorxmaq lazım
deyil, islahata getmək lazımdır.
Vaxtında Ümummilli lider Heydər Əliyev torpaq islahatını
keçirməsəydi, indi biz yenə çörək növbəsində dururduq. Bu islahat
torpağı kəndliyə verdi. Çox ölkədə bu proses hələ də həyata
keçməyib. Ancaq bizdə birinci mərhələ çox uğurla nəticələndi. İndi
bizdə "Elm haqqında" qanun hazırlanır. Bu sahənin mütəxəssisləri də
öz fikirlərini bildirəcəklər. Elm çox sürətlə inkişaf edir. Hər gün
dünyada yeni nəsə kəşf olunur. Adi telefon aparatında hər dəfə yeni
funksiyalar meydana çıxır. Köhnə baqajla fikirləşmək lazım
deyil.
- Vurğuladınız ki, hamı Nizamidən, Füzulidən yazır. Heç
Nizami də olduğu kimi çatdırılmır. Nəsiminin cəmiyyətə lazım olan
tərəfi saxlanılır, onun qəliblənmiş tərəfi çatdırılır. Alimlər
qəliblərindən çıxa bilmir, yoxsa onların idrakı buna imkan
vermir?
- Keçmişdə bunu sovet baxışı ilə yazırdılar. Nizaminin əsas
əsərlərini qoyub zəhmətkeş insanları, kərpickəsən kişini və s.
verirdilər. "Xosrov və Şirin"i, "İsgəndərnamə"ni, "Leyli və
Məcnun"u - Nizaminin əsas ideyaları yatan əsərlərini tədris
etmirdilər. Müdafiə edənlərin çoxu o sahədən müdafiə edirdi. O biri
sahələrə getsəydilər, imkan verməzdilər. Nəsiminin allahsız
olduğunu deyirdilər. Ancaq Nəsimidən çox Allaha inanan yox idi.
Nəsiminin Həzrəti Əliyə aid xeyli sayda qəzəli var. Onların heç
biri kitablarda öz əksini tapmayıb. Sovet psixologiyası elə
qurulmuşdu ki, onların böyüklüyünü göstərməyə imkan vermirdi.
Dəfələrlə Azərbaycan alimləri sübut etmişdilər ki, Rustavellinin
"Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsəri Nizamidən oğurlanıb, Mirzə
Şəfi Vazehin əsərlərini Bodenşteyn oğurlayıb. Amma bunların
açılması üçün onlar gedib arxivlərdə işləməlidirlər. Ora pul
köçürülməlidir. Sovet dövrünün arxivləri satılır. O dövrü tədqiq
edən tarixçilər onu oxumasa, izləməsə, o dövr üçün heç nə yaza
bilməzlər. Ona görə vəsait ayrılmalı və o vəsaitin hesabına da
onlar gedib işləməlidirlər. Hazırda Nizamiyə nə qədər iddialılar
çıxır?! Farslar, müəyyən Şərq ölkələri, hətta Ermənistan da bir ara
ona iddia edirdi. Dağıstan xalqları da 15 il əvvəl Nizami haqqında
kitab çap edib öz nümayəndələri kimi göstəriblər. Təbii ki, Nizami
Azərbaycan şairidir. Doğum yeri də bəllidir, məzarı da bəllidir.
Çoxları onun yazdığı dilə görə bu fikri bildirirlər. Ancaq o vaxt
bu dildə yazırdılar. Bir vaxtlar bizim yazıçılarımızın çoxu rus
dilində yazırdı. Bu, o demək deyil ki, onlar rusdular. Sadəcə,
dövrün sistemi belə idi. O boyda Osmanlı imperiyasının yazışmaları
ərəb-fars dillərində olurdu. Nizami vaxtında da fars dili ədəbi dil
olduğu üçün o da məcburiyyət qarşısında qalıb o dildə yazırdı. Bu,
onların milliyyətinə dəlalət etmir. Bu gün çoxu ingilis dilini
öyrənmək istəyir ki, Avropaya çıxsın. Bu, o demək deyil ki, onlar
ingilisdir.
- Elmin fəaliyyəti ilə bağlı müəyyən təkliflər irəli
sürdünüz. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, elmimizin
inkişafı arzuladığımız kimi deyil. Elm həm də təhsillə bağlı olan
məsələdir. Cəmiyyətimizdə elmlə təhsilin vəhdəti və ortaq işlər
mexanizmi sizi qane edir?
- Bunların hamısı biri-birilə bağlıdır. Yaxşı təhsil alandan
sonra elmə gəlib çıxılır. Vaxtilə təhsil sistemi elə qurulmuşdu ki,
məktəbi qurtaran müəllim yanına getmədən yaxşı oxuyurdusa,
instituta daxil olurdu. O vaxt ən prestijli iş ya institutda
qalmaq, ya da Elmlər Akademiyasına təyinat almaq idi. Sizə deyim,
elə bizim özümüzün də yaxşı mütəxəssisə ehtiyacımız olur. Yaxşı da
əməkhaqqı təklif olunur. Amma tapmaq olmur. Hərənin əlində bir
diplom var. Ancaq o, kağız parçasından başqa bir şey deyil. O
diplomun ekvivalenti olan bilik o adamda yoxdur. Bununla da orta və
ali məktəb məşğul olmalıdır. Bu, elə bir sahədir ki, heç kəs
yaxasını çəkə bilməz. Burada hamı məsuliyyət daşımalıdır.
Cənab Prezident 5 mindən artıq tələbəni dövlət hesabına xaricdə
təhsil almağa göndərir ki, oxusunlar, sonra da Azərbaycana qayıdıb
fəaliyyətlərini burada davam etdirsinlər. İndi yeni bir sistem
tətbiq etmək istəyirlər ki, buradan göndərmək yox, xaricdən
alimləri dəvət etsinlər. Bu gün ali məktəblərin səviyyəsi olduqca
yüksəkdir. Həm təmiri, həm texniki təchizatı yüksək şəkildədir.
Onun tərkibində dəyişiklik etmək lazımdır. Dəyişiklik də
əməkhaqqından asılıdır. Bu, olduqca çətin islahatdır. Ona biz
getməliyik. Bunun üçün müəllimlərin sayı azaldılmalıdır, maaş isə
artmalıdır. Kimin qabiliyyəti çatır, oturub işləməlidir, kimin də
qabiliyyəti çatmır, həm xalqın uşağını şikəst etməməlidir, həm də
digərlərin boğazına şərik olmamalıdır. Müəllim sinifdə yaxşı dərs
deyəndən sonra uşağın repetitor yanına getməyinə ehtiyac qalmır.
Oturub kitabdan oxuyar, istiqamətə uyğun hazırlaşar. Yaxşı
müəllimin özü istiqamət verir. İndi bizdə bəzi universitetlərdə
tələbə müəllimdən savadlıdır. Çünki tələbə girir internetə, hər bir
yerdən oxuyur. Müəllimlərin isə çoxu ötən əsrin 70-80-ci illərdə
yazdığı konspektlə gəlib tələbəyə dərs deyir. Tələbə də ona qulaq
asmır.
- Bayaq bir məsələni qeyd etdiniz, müəyyən bir iş üçün
10 nəfər gəlir. Amma onların arasından normal savadı olan az
tapılır. Sizi bu qayğılandırır. YAP 20 ildən artıqdır ki,
iqtidardadır. Bu məsələdə özünüzü nə qədər günahkar
sayırsınız?
- Biz bununla bağlı insanlara müraciət edirik. Diplom dalınca
yox, təhsil dalınca getsinlər. Baxın, kiminsə maddi imkanı yoxdur.
Ancaq ali təhsil müəssisəsi seçərkən ödənişli yeri yazır. Bilir ki,
ödəyə bilməyəcək. Valideyn qapı-qapı gəzir ki, uşağım ödənişliyə
düşüb, ancaq təhsil haqqını ödəyə bilmir. Biri bir ilini ödəyir,
bəs sonra? Diplom xatirinə universitetə sənəd verirlər. Düşünmürlər
ki, yaxşı oxuyum, ailəmə kömək edim, təqaüd alım. Uşaq onu düşünür
ki, gələn il də qapı-qapı gəzib ödəniş edə biləcək. Dünyanın bir
çox yerində artıq peşə yönlü texniki məktəblər arxasınca
gedirlər.
Amerika, Almaniyada sənəd verirlər ki, yaxşı çilingər olsunlar.
Çünki cəmiyyətin bu gün bu cür şeylərə ehtiyacı çoxdur. Bu gün hər
bir idarədə kompüter var, onun yaxşı mütəxəssisi varsa, həmin
mütəxəssisə ali təhsil lazım deyil. O, peşəsi ilə öz ailəsini də
saxlaya bilər. Texniki peşə təhsilinə önəm vermək lazımdır ki,
həmin adam ali məktəb haqda düşünməsin. Görürsən ki, əli qızıldır,
yaxşı sənətkar ola bilər. Ancaq "heç kimdən geri qalmayım" deyib,
universitetə sənəd verir. İndiki zamanda özəl sektorda da belə, ata
oğulu işə götürmür. Deyir, sənə pul verim, xərclə, ancaq işləmə.
Bilir ki, həmin adamı işə alsa, bankrot olacaq.
- Azərbaycan elmi beynəlxalq nüfuzumuza nə zaman xeyir
verəcək?
- Biz Təhsil Nazirliyinin kollegiya iclaslarında iştirak
edirdik. Bizim uşaqlar dünyanın bir çox ölkələrində yüksək
göstəricilərə yiyələnirlər...
- Onlar Azərbaycan elmi haqqında müsbət fikir yarada
biliblərmi?
- Keçmişdə xarici ölkələrdə tibb və hüquq sahəsindən
azərbaycanlı götürmürdülər. Ancaq indi azərbaycanlıları özləri
axtarırlar. Bank, iqtisadiyyat sektorunda da Böyük Britaniyada,
Avstriyada, digər yerlərdə çalışan azərbaycanlılar var.
- Özünüz də elm adamısınız. Elmi fəaliyyətiniz haqqında
mümkünsə danışardınız...
- Mən hüquq sahəsində müdafiə etmişəm. Dissertasiya işim seçki
texnologiyaları ilə bağlı olub. Müdafiə etdiyim mövzu "Seçki
kampaniyasının planlaşdırılması və idarə olunmasının hüquqi
əsasları" olub. Azərbaycanda bu sahə üzrə mənə qədər müdafiə edən
olmamışdı. Uzun müddət Amerikanın müxtəlif institutları ilə
seçkiləri müşahidə etmişəm. 1995-ci ildən Şərqi Avropa ölkələrinin
çoxunun seçki kampaniyasında iştirak etmişəm. İki dəfə Amerikada
olmuşam bu məsələ ilə bağlı. Seçki Məcəlləmizdə nəzəri və praktiki
cəhətlər var. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, Seçki Məcəlləsini
Azərbaycanda 10 adam bilirsə, onun biri də mənəm.
