İncəsənətin sehrli gücü hətta tarixi faktları belə
dəyişməyə qadirdir. Ancaq məgər bədii həqiqət tarixi həqiqətlə
həmişəmi üst-üstə düşməlidir?
Axar.az ən məşhur bədii mifləri oxucularına təqdim edir.
I Mif. Otello – zənci
Bu gün hətta Otello haqqındakı Vikipediya məqalədə birmənalı
şəkildə bildirilir ki, siz nə danışırsınız, nə zənci? Başdan-ayağa
uydurmadır. Ancaq bir halda ki "xalq ensiklopediyası" heç də həmişə
dəqiq deyil, gəlin həqiqəti daha ətraflı əsaslandıraq.
Məsələ belədir. Vilyam Şekspir üçün Otellonun prototipi
Mauritsio Otello adlı italyan olub. O, 1505-ci ildən 1508-ci ilədək
Kiprdə Venetsiya qoşunlarına komandanlıq edərkən arvadını orada çox
müəmmalı şəraitdə itirir. Kiprlilər hadisənin onların adasında baş
verdiyi üçün hədsiz dərəcədə öyünür və hətta Dezdemonanın qəbrini
nümayiş etdirirlər. Hətta onlar güman edirlər ki, Şekspir baş
qəhrəmanın milliyyətini dəyişib. Xatırladaq ki, Otello general
olub. Ventsiyada da, Kiprdə də və bütün o zamankı Avropada da
mavrları (orta əsrlərdə Afrika ərəblərinin və bərbərlərinin ümumi
adı – tərc.) cəmiyyətin eynihüquqlu üzvləri hesab etmirdilər və
çətin ki, donanmanın komandanlığını ona etibar edəydilər.
Bilməcənin cavabı qısqancın adında əks olunub. Mauritsio adının
qısa variantı "Mauro" ("mavr" italyancadır) kimi səslənir. Otellonu
zənciyə çevirən teatr rejissorları Şekspirin səhvini daha da
dərinləşdirirlər və o bu gün də səhnəyə zənci kimi çıxır. Deməli,
nə zənci, nə də mavr, ağ italiyalı...
Hər şey yalnız bundan ibarət olsaydı, eyb etməzdi. Lakin yalnız
faciənin özündə lap əvvəldə Rodriqonun bu sözləri səslənir:
Oh, qalın dodaqlı şeytan! Onunladır,
görəcəksən,
İstəyinə nail olacaq!
Budur, bu da Yaqonun Dezdemonanın atasına ünvanlanmış sözləri:
"Biz sizə lütf göstəririk, bizə isə deyirlər ki, dələduzuq!
Deməli, siz istəyirsiniz ki, qızınız ərəb ayğırına aşiq olsun...
"
Deməli, nə olursa-olsun, qalın dodaqlı ərəb ayğırı... Bəli, hər
şey düz gəlir: Pireney yarımadasında və Şimali Afrikanın qərbində
yaşayan müsəlman ərəbləri orta əsrlər Qərbi Avropasında mavrlar
adlandırırdılar. Bu əraziləri ərəb istilalarının ikinci dalğası
gedişində tutmuş ərəblər və bərbərlər 800 ildən çox bu torpaqlarda
yaşayıblar.
"Mabros" (μαῦρος) yunanca "qara" deməkdir. Bu gün yunanlar
zənciləri, bəzən isə ərəbləri belə adlandırırlar.
II Mif. Motsartı Salyeri öldürüb
Puşkin dühası bəstəkar Salyerini ümumun nifrətinə məhkum edib.
Ümumiyyətlə, bu ideya haradan doğub? Belə bir fikir mövcuddur ki,
Motsartı heç kim öldürməyib - əlbəttə, Puşkindən savayı.
Motsart 5 dekabr 1791-ci ildə müəyyən edilməmiş xəstəlikdən
vəfat edib. Həyatının son illərində bəstəkar, sözün əsl mənasında,
yoxsulluq içərisində sürünür, tez-tez xəstələnirdi. Belə bir
məlumat var ki, xəstəliyinin kəskinləşmə dövründə bəstəkar
Salyerinin pis niyyəti haqqında sayaqlayır, ancaq özünə gələrkən bu
sözləri rədd edir. Eyni zamanda, qəzetlər yazırdılar ki, Salyeri
kilsədə tövbə mərasimində hər şeyi ertiraf edib və hadisələrin
güclü emosional təsiri altında öz boğazını kəsmək istəyir, sonra
isə dəlixanaya yerləşdirilir. Ancaq Salyerinin etiraf və tövbə
etməsini təsdiqləyəcək bircə etibarlı fakt da tapılmayıb.
Nəsillərin yaddaşıında lənətlənməkdən daha dəhşətli nə ola
bilər? Dahinin qatili! Bəs əgər günahsız olduğun halda
lənətləyirlərsə necə? 200 ildən də çox keçdikdən sonra ali məhkəmə
nə baş verdiyini araşdırıb...
1997-ci ildə Milanda Ədliyyə Sarayının əsas zalında qeyri-adi
məhkəmə prosesi keçirilirdi: iki yüz il əvvəl törədilmiş cinayət
araşdırılırdı. Salyerinin böyük Motsartı zəhərləməsi işinə
baxılırdı.
Burada ittihamçı və müdafiə olunan tərəflərin həkimlərinin
fikirləri toqquşur. Müdafiə olunan tərəf qalib gəlir. Salyeri
bəraət qazanır. Ancaq məgər bu, kimisə maraqlandırır?
III Mif. Kardinal Rişelyenin düşməni olan D'Artanyan
Anna Avstriyskinın boyunbağısını tapıb gətirir.
Məlum olduğu kimi, xalqın – Aleksandr Düma tarixi zorlayır –
ittihamına yazıçı cavab verir ki, bu zorlamadan ecazkar balalar
doğulub. "Üç müşketyor" belə bir yalançı tarixi əsərə misaldır. Bu
əsərdə tarix, sözsüz ki, iştirak edib, ancaq onu gerçəkliklə
qarşılaşdırmaq çox çətindir.
Bu, ona görə baş verir ki, yazıçı həmişə olduğu kimi faktlara
olduqca sərbəst yanaşıb və real həyatda yaşamış insanları tamamilə
başqa bir tarixi mühitə atıb. Şarl de Bas Kastelmor D`Аrtanyan ("Üç
müşketyor" romanının, hamının hörmətini qazanan sevimli
qəhrəmanının prototipi də məhz o oldu) XIII Lüdovik və kardinal
Rişelyenin sarayında yaşayıb. Həqiqətdə isə bu, ola bilməzdi. Çünki
gerçək D`Artanyan kardinal Mazarinə və XIV Lüdovikə xidmət edib.
Düma lazımi qəhrəmanı onunçün daha münasib zamanda – müşketyor
dalğasının çiçəklənməsi və dini müharibələrin sonunda təsvir edir.
Qraf D`Artanyan heç vaxt kardinalın düşməni olmayıb, əksinə
Mazarinin xüsusi tapşırıqlarını yerinə yetirərək ona sədaqət və
vəfa ilə xidmət edib. Boyunbağı əhvalatı – real tarixi faktdır.
Anna Avstriyskaya və hersoq Bekingem bir-birlərini sevirdilər.
Görünür, boyunbağı fitnəkarlığını həqiqətən də Rişelye təşkil
etmişdi. O, bu kələyi öz agenti, Bekingemin keçmiş sevgilisi Lüsi
Karlaylın əli ilə həyata keçirmişdi. Müşketyorlar onun üçün Londona
getmirlər, hersoq iki gün ərzində onun surətini düzəltməyi və
sevgilisinə çatdırmağı bacarır. Bizim əsrarəngiz D`Artanyan da
həqiqətən bu vaxt at çapırdı, ancaq taxta at, çünki hadisələrin
təsvir edildiyi zaman uşağın 4 yaşı var idi.