"Bu boyda cəmiyyətdə bir ağıllı qadın yoxdur, nazir olsun?!"

Axar.az hüquq müdafiəçisi Novella Cəfəroğlu ilə müsahibəni təqdim edir.

I hissə

– Belə. Novella xanım, daha yorulmuşam. Hansı görkəmli...

– Niyə? Nə olub?

– Bir çox görkəmli ictimai-siyasi xadimdən soruşuram, kitab oxuyursunuz? Deyir, əlbəttə! Hətta suala əsəbiləşir. Mən də gözləyirəm biri desin oxumuram, o an sual verim: niyə?

– Hamı oxuyur da, yəqin, burda nə var ki?

– Bəs oxuyuruqsa, nə üçün vəziyyətimiz belədir?

– Mən sənə deyim niyə vəziyyət belədir. (gülür)

– Zəhmət olmasa, deyin.

– Cəmiyyətdə dəyərlər itib. Dəyərlər... Yəni bizdə böyüyə hörmət itib. Demokratiya gələndə hamı azadlığı hiss elədi, amma azadlıq o demək deyildi ki, bütün mədəniyyəti, bütün insanlıq münasibətlərini kənara qoyub, elə qışqırasan ki, "azadlıq", "azadlıq", "azadlıq"... Azadlıq o demək deyil ki, nə istəsən, onu da eləyəsən, nə istəsən, danışasan. Mədəniyyət itdi. İnsani münasibətlər itdi. İnsanların bir-biri ilə davranış qaydaları itdi. Yəqin, qəzetlərdən oxuyursunuz, sovet hökuməti vaxtında belə vəhşilik görməmişdik. Qadın kişisini öldürür, qızları öldürürlər, atırlar, kişi arvadını öldürür, uşaqlarını öldürür... Bunlar nədən irəli gəlir? Kitab oxuyub-oxumamaqla deyil, bunlar kitab məsələsi deyil.

– Bəs nə məsələsidir?

– Bu o məsələdir ki, bayaq dedim axı, dəyərlər itib. İnsanlarda insani davranış yoxdur. Bax, bunun müharibəsini aparmaq lazımdır. Hərdən görürsən ki, qızlarla şəhərə çıxırıq, şəhərdə gedəndə görürəm ki, heç kəsin üzündə bir damcı təbəssüm yoxdur, birində gülər üz yoxdur. Dövlətlisinin də, kasıbının da beynində nəsə işləyir, nəsə fırlanır, heç kəs gülə-gülə küçədə getmir.

– İnsanlar təbəssümünü itirib. Yaxşı statusdur.

– Bəli, itiriblər. Bu, kitab oxumaqla, oxumamaqla deyil. Sənə deyim ki, Sovet hökuməti vaxtında raykom katibləri olub, mənim atam da o katiblərdən biri idi. Ən çətin zamanda – Bağırovun vaxtında Bakıya gələn günü Azərbaycan dram teatrında, rus daram teatrında hansı tamaşa olurdusa, onlar onun hamısını bilməli idilər. Ailəvi gedib o tamaşaya baxırdılar. Rus dram teatrında, Opera teatrında hər bir tamaşaya raykom katibləri gedib baxırdılar. Çünki hərdənbir Bağırov soruşurdu ki, filan tamaşanı gömrüsünüz, ordan nə deyirlər, nədən danışırlar?

– Aydındır.

– Yəni Sovet hökuməti vaxtında belə şeylər vardı. Rayondan gəlmiş uşaqlar idi, rayonda oxuyub qurtarmış uyaqlar idi, sən bilirsən ki, bizim ziyalılarımızın, demək olar, hamısını 37-ci ildə öldürdülər. Rayondan gələn uşaqlar gəldilər, oxudular, amma onların mədəniyyət təhsilini bərpa eləmək lazım idi. Həmin o teatrlarla, tamaşalarla, nəyləsə, nəyləsə bərpa eləyirdilər. İndi bir İcra Hakimiyyətindən soruş, de ki, hansı tamaşaya getmisən? Bilir? Soruş, hansı tamaşalar var Azərbaycanda? Bilir? De ki, yaxşı, vaxtıilə hansı tamaşalar vardı? Bilir? Niyə bizim teatrlarımız bu günə düşüb?

– Niyə?

– Çünki millət tetra getmir. Camaat getmir.

– Siz özünüz gedirsiniz?

– Yox, mən də getmirəm.

– Niyə?

– Mənim yaşım keçib. Amma vaxtında bütün tamaşalara baxmışam. Heç vaxt olmayıb ki, premyera olsun, mən o premyeraya getməyim. Yeri gəlmişkən, mənim teatra bir yolum var idi. Çünki Məhluqə xanım Sadıqovayla bir həyətdə yaşayırdıq. Onun qızı ilə dostluq eləyirdik. Bütün premyeralara gedirdik.

– Məhluqə Sadıqova, yoxsa Şərifova?

– Məhluqə Sadıqovaydı, amma Şərifovun arvadıydı. Şərifov rejissor idi. Onların bütün tamaşalarına gedirdik. İndi soruşanda ki, teatrlarımız niyə bu gündədir? Deyirəm ki, kim gəlir ki, tamaşalara? Küçədən uşaqlar teatra isinməyə gəlirlər, otururlar tamaşalarda. Normal tamaşaçı yoxdur. Fikir ver, gənclərimiz hara gedirlər? Ancaq konsertlərə. Türkiyədən gələn müğənnilərin konsertlərinə, Rusiyadan gələn müğənnilərin konsretlərinə, bir sözlə, ancaq yabançı konsertlərə.

– Siz yabançı konsertlərə getmirsiniz?

– Düzdür, biz musiqiyə də gedirdik, caza da gedirdik, bütün konsertlərə gedirdik. Öz musiqimizə, məsələn, Müslüm Moqamayeva qulaq asırdıq, Niyaziyə qulaq asırdıq. Yəni bizdə o vaxt, doğrudan da, ayrı mühit idi. Biz hər şeyi qavramağa çalışırdıq. İndi hanı o gənclik? Varmı?

– Deyirsiniz ki, mənim yaşım keçib, maraqlıdır, yaş keçəndən sonra insan nə düşünməyə başlayır? Deyirsiniz, yaş keçib, daha mənim teatra gedən vaxtım deyil. Bəs siz yaşda insan nə işlə məşğul olur?

– Yox, teatra gedərəm. Məsələn, görürsən ki, Moskvadan yaxşı bir tamaşa gəlir, ona gedirəm. Amma Azərbaycanda məni, necə deyim, bilmirəm, teatra aparacaq bir tamaşa yoxdur axı. Düzdür, hərdən Fuad Poladova baxmağa gedirəm – Rus Dram Teatrına. Çox gözəl aktyordur Fuad Poladov. Ona xüsusi simpatiyam var. Məni qane eləyən tamaşa hələ ki, qoyulmayıb.

– Qoyulsa, gedərsiniz?

– Əlbəttə, gedərəm.

– Gərək gedib baxasınız, ondan sonra biləsiniz ki, sizi qane eləyir, yoxsa eləmir. Siz bəri başdan deyirsiniz ki, məni qane eləyən tamaşa yoxdur.

– Axı heç təbliğ də eləmirlər. Məsələn, televizoru açırsan, bir dənə düz-əməlli veriliş var? Bilirsən, necədir, bizdə verilişi aparan aktrisalar, hamısını demirəm, amma çoxlarına aiddir, məni qane etmirlər. Televiziyalarımzda Azərbaycan dilini o kökə salıb danışırlar ki, heç televizoru açmaq istəmirsən. Mən rusdilliyəm. Türkiyənin kanallarına da baxıram. Baxıram oradakı müğənnilərə, müğənni elə danışır ki, elə bil, böyük siyasətçidir, bu günün siyasətçisidir. Heç ayrı şeyi demirəm, məsələn, o yemək bişirilən verilişlərə baxıram. Adanada nə bişirirlər, o biri şəhərlərdə nə bişirirlər, camaata elə gözəl çatdırırlar ki, baxan kimi, onların həm yeməyini bilirsən, həm kültürünü bilirsən, həm oxumaqlarını görürsən. Biz də türkük. Bəs biz niyə öz mədəniyyətimizi yuxarı qaldıra bilmirik? Bu şeylərin hamısına bizim Mədəniyyət Nazirliyi ciddi şəkildə fikir verməlidir.

– Sizcə, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi turizmlə daha çox məşğul olur, yoxsa mədəniyyətlə?

– Qardaş, turizmlə məşğul olanda da gərək ortaya mədəniyyəti gətirəsən. Gözəl mədəniyyət yaratmalısan ki, turistlər də gəlib baxsınlar. Türkiyəyə baxın da. Orda mədəniyyətlə turizm birdir. Əgər turist kimi gəlirsənsə, səni təkcə yemək-içməklə qəbul eləmirlər. Eyni zamanda özlərinin nə qədər mədəni yerlərini göstərirlər. Bəs biz nə edirik? Heç öz mədəniyyətimizə doğru-dürüst sahib çıxa bilmirik.

– Teatra gedən yaşınız deyil. Bəs kitab oxumaq necə, bu yaşda kitab oxuyursunuz?

– Niyə oxmuram, əlbəttə, oxuyuram.

– Nə oxuyursunuz?

– Təzədən başlamışam Heminqueyi oxumağa. Təzədən başlamışam Ceyms Oldrici oxumağa.

– Oxuduğunuz bu kitablarda nə xoşunuza gəlir?

– Burda xoşuma gələn insani münasibətlərdir. Bəs ədəbiyyat nəyi təbliğ eləyir? İnsanlarda bir-birinə münasibətdə sevgini.

– Böyük ədəbiyyatların hamısı insanlığı təbliğ eləyir. İnsani münasibətləri önə çəkir.

– Əlbəttə, elədir. Oxuyursan və görürsən ki, münasibətlər nə cürdür.

– Başqa nə oxuyursunuz?

– Məsələn, öz soykökümüzü oxuyuram. "Türklər" kitabı var. Kitabın məzmunu belədir ki, biz haradan gəlmişik, hara gedirik.

– Novella xanım, mətbuatda və televiziyada tez-tez deyirlər ki, qadın hüquqları pozulur, qanun hüquqları ordan gəldi, qadın hüquqları burdan getdi. Vallah, hərdən elə vəziyyət yaranır ki, kişiləri qadınlardan qorumaq lazım gəlir.

– Niyə? Niyə elə düşünürsən ki? Niyə kişiləri qadınlardan qorumaq lazımdır?

– Qadınların kifayət qədər hüquqları var. Məsələn, sualı başqa cür qoyuram. Ümumiyyətlə, bu gün qadınları nədən qorumaq lazımdır, kimdən qorumaq lazımdır?

– Qadınları heç kimdən və heç nədən qorumaq lazım deyil. Qadınlara, sadəcə, qərarqəbuletmədə yer verilməlidir. Vəssalam. Baxın, bütün nazirlərin hamısı kişidir. Niyə? İcra Hakimiyyəti başçılarının hamısı kişidir. Məhkəmə işçilərinin cəmi on beş faizi qadındır, qalan hamısı kişidir. Polisdə də qadın yoxdur. İndi-indi qəbul eləyirlər. Yəni hər yerdə qadınların yeri ancaq aşağı pillədədir. Niyə? Bu boyda cəmiyyətdə ağıllı qadın yoxdur nazir olsun?! Bu boyda cəmiyyətdə bir ağıllı qadın yoxdur icra başçısı olsun?! Kişilərin hamısı ağıllıdır, qadınların hamısı ağılsızdır?

– Maraqlıdır.

– Bir evi idarə eləyən qadın, bir evdə üç uşağı olan, dörd uşağı olan, beş uşağı olan qadının həyat yoldaşı gedir işə, gəlir, bütün bu problemlərin öhdəsindən qadın gəlir. Hələ üstəlik qadının özü də işləyir, evə pul da gətirir. Həm evin idarəçiliyini qadın eləyir, xörəyini bişirir, öz gətirdiyi pulla kişinin qazandığı pulu üst-üstə qoyub düzəldir, evə həm yemək alır, geyim alır, həm qızına cehiz yığır, həm oğluna nişanlıq alır. Bunların hamısını qadın eləyir də. Bəs necə olur, kişilər nazir işləyə bilir, qadın işləyə bilmir?

– Milli Məclisdə qadınlar çoxdur axı. Bunları niyə hesaba alımırsınız?

– Nədir ki? Milli Məclisdə cəmi 15 qadın var.

– On beş?

– Yox, on doqquz, ya da on səkkiz qadın var Milli Məclisdə. Yüz iyirmi beş nəfərin içərisində on səkkiz qadın, deyirsən ki, çoxdur? Yəni parlamentdə oturan bütün kişilər dağı dağ üstünə qoyublar, amma qadınlar cəmi on səkkiz nəfər olur? Budur əsas məsələ. Ona görə deyirik ki, qadın qadın hüquqları qorunsun. Və yaxud, biznesmenləri götürək. Biznesmen qadınlar var? Qadına pul verirlər? Qadına kredit verirlər? Hamısını kişilərə verirlər. Niyə? Çünki üstündə para alırlar. Qadından pul almağa qorxurlar, amma kişilərdən asanlıqla alırlar. Budur məsələ.

– Bəlkə, qadının missiyası başqadır, ona görə belədir?

– Niyə, anlamıram, qadının missiyası nədir ki?

– Lap dədə-babadan necə görmüşük ki? Qadın...

– Dədə-babadan danışırsansa, qadın həmişə başda otururdu. Lap qədim türklərdən götürürəm, qadın həmişə savaşa kişilərlə bir yerdə gedirdi. Kişi döyüşəndə qadın da ona mərmi daşıyırdı. Qadının rolu bu olub da. Həm savaşda kişi ilə bir yerdə, həm də evdə bir yerdə. Sən nə deyirsən? Hansı qadın evində uşağına baxmır? Hansı qadın evində uşağına tərbiyə vermir?

– Novella xanım, qadın ibtidai icma quruluşu dövründə qəbilə icmasında onun keşikçisi rolunu oynayırdı. Necə ki, tərəkəmələrdə də qadına "ocaqqırağı" deyirdilər. Ocaq nədir, yəni ev, ailə. Necə düşünürsünüz, bu kimi şeylər qadının hələ qədim dövrdə missiyasını müəyyən etmirdi? Və yaxud, sizcə, qadın beyni, qadın təfəkkürü kişiylə müqayisədə məhdud deyil? Tutalım, Azərbaycanda Mirzə Cəlil səviyyəsində qadın yazıçı varmı? Niyə yoxdur? Yaxud, Füzuli səviyyəsində...

– Əlbəttə, var. Məhsəti Gəncəvi, Natəvan, Dilbazi... Niyə yoxdur ki? O qədər qadın ədiblərimiz var ki...

– Lap dünya mədəniyyətini götürək. Dünyada Dostoyevki, Tolstoy miqyasında qadın yazıçılar var?

– Dünya mədəniyyətində nə qədər desən, qadın var. Nə qədər desən, saya bilərəm.

– Var. Bilirəm. Çoxdur. Amma Dostoyevki, Tolstoy, Kafka, Füzuli səviyyəsində varmı?

– Bilirsən, niyə yoxdur? Bilirsən, belə şeylər nədən irəli gəlir?

– Niyə?

– Çünki kişlər bütün dövrlərdə həmişə özlərini hegemon hiss ediblər. Yəni pul qazanan, çörək gətirən, neyləyən, neyləyən... Ona görə də heç bir şair, heç bir yazıçı, yanında dürüst qadın olmasa, o şeiri, o romanı heç vaxt yaza bilməzdi. Qadınların hesabına yazılıb bu kitabların hamısı. Mən sizə deyim, bütün romanlar, bütün şeirlər, məhz başda qadın olub ki, yazılıb, araya-ərsəyə gəlib. Qadın olmasa, bir dənə şair, bir dənə yazıçı bir dənə yaxşı əsər yaza bilməz. Əslində, o əsərləri elə qadının özü yazır.

– Məsələn, Əli Kərimin şeirlərini deyirsiniz ki, Elza xanım yazırdı?

– Əli Kərimin şeirlərini Elza yazmırdı, amma Əli Kərimi ucaldan Elza kimi qadınlar olub.

– Əslində, başqa cür deyirlər, yazırlar... Deyirlər, Elza xanım Əli Kərimin şair olmasını istəmirmiş.

– Yox, yox, yox, mən inanmıram. Heç cür də razı deyiləm. Qadın olmasa, heç cür mümkün deyil. Məsələn, çölə baxanda, gülə baxanda, ağaca baxanda yenə də gözlərinin önünə qadın siması gəlir. Bütün şairlərdə belədir. Bəxtiyar Vahabzadədən tutmuş Ramiz Rövşənə kimi. Ayrı şeirlər var, düzdür. Məsələn, mən Ramiz Rövşəni çox sevirəm, onun bir şeiri var, adı yadımdan çıxdı.

– "Qara paltarlı qadın"ı deyirsiniz?

– O ayrı, o ayrı... Oxuyuram. Şübhəsiz ki, vətən haqqında, millət haqqında şeirlər yazan şairlər var, bunlar ayrı ki, qadın barədə düşünməsən belə yazmaq mümkündür.

– Bizim cavan şairlərimizdən biri var – Aqşin Yenisey. Eşitmisiniz?

– Eşitmişəm.

– Onun bir şeiri var. Yazır ki, qadın ev heyvanıdır.

– Yox, yox, belə olmaz. Yazır, özü bilər. Bu fikirlə heç cür razılaşmaq olmaz!

– Ədəbi prosesi izləyə bilirsiniz? Mədəniyyət portalları, ədəbi qəzet və jurnallar...

– Vallah, başımız siyasi işlərə o qədər qarışıb ki, sözün düzü, çoxdandır mədəniyyət portallarına, saytlara, qəzet və jurnallarına baxmıram.

– Televizora baxırsınız?

– Hətta Azərbaycanda mədəniyyət o səviyyəyə düşüb ki, heç televizora da baxmıram. Hərdənbir mədəniyyət kanalını açıram. Çünki mədəniyyət kanalında, doğrudan da, köhnə oxuyanlar, köhnə mədəniyyət xadimlərinin haqqında nəsə verirlər. ATV hərdən Azərbaycanın mədəniyyəti barədə qəşəng verilişlər verir. Bakı haqqında, rayonlarımız haqqında. İndi kanallarımızın əksəriyyəti gic-gic şeylər verirlər. Azərbaycan haqqında çox gözəl şeylər demək olar. Yəni bu qədər zəngin mədəniyyətimiz var. Astaradan, Naxçıvandan, oranın insanlarında o qədər danışmaq olar ki...