Klassiklərin inkarı ilə bağlı gedən müzakirələr son vaxtlar ictimaiyyətdə böyük ajiotaj yaradıb.

Axar.az şair, yazıçı Xanəmir Telmanoğlu ilə Azərbaycan klassiklərinin həyat və yaradıcılığı, eləcə də, dünyada gedən siyasi proseslər haqda söhbətləşib.

Səməd Vurğunu ancaq bu halda inkar etmək olar

- Son dövrlərdə klassiklərin inkarı ilə bağlı gedən proseslər ədəbiyyatda bir xaos kimi keçdi və bu proses daha çox aqressiya ilə qarşılandı. Ümumiyyətlə, klassikləri inkar nədən doğur və bunun ədəbiyyata faydası varmı?

- Əslində, bu söhbətlərin daha kəskinini bizdən əvvəlki nəsillər də gündəmə gətiriblər. Hər bir xalqın ədəbiyyatında bu cür proseslər baş verir. Nədənsə, bizdə bu söhbətlər belə hay-küylə qarşılanır. Bir də bu proses bizdə kampaniya halını alır deyə, qorxunc bir vəziyyət yaranır. Mənim bildiyim ədəbiyyatda gerçək bir inkarçılıq var: sən yaradıcılığında elə yeniliklər eləməlisən və orijinal üslub, yazı tərzi ortaya qoymalısan ki, sənə qədər yazıb-yaratmış heç bir ədibin yaradıcılıq üslubuna bənzəməyəsən. O zaman nəinki sənə qədər, hətta səndən sonra ədəbiyyata gələn ən istedadlı yazarı belə inkar etmiş sayılırsan. Məsələn, Hüseyn Caviddən, Səməd Vurğundan sonra onun yaradıcılığını inkar edən mətnlər ortaya qoya bilirsənsə, sən artıq onları inkar etmiş olursan.

- Bəs bu qədər sevilməsinə rəğmən, Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, Ramiz Rövşən kimi şairlərin şeirləri dünya oxucusuna gedib çatmır. Bunun başlıca səbəbi nədir?

- Avropa yazarlarını bizim tərcüməmizin öhdəsinə vermək olar. Ancaq bizim yazarları onların umuduna əsla qoymaq düzgün deyil. Çünki avropalı, avropa səndə olub, xristianlığı, musəviliyi, üstəlik digər inanc sistemlərini səndə yaşayıb, yəni ovsunlayıb mədəniyyətinin məharətinə ötürə bilmisən. Avropa isə müsəlmanlığı, şərq xristianlığını, türk xristianlığını, eləcə də, digər inanc sistemlərini yaşamayıb, sadəcə, öyrənib. Digər tərəfdən, tərcümə hansısa xalqın xətrinə, elə xala-xətrinə də edilməməlidir. Elə şair var ki, onun rus poeziyasına tərcümə olunmasına ehtiyac görmürəm. Ona görə ki, rus bədbəxt bir əsr yarım öncədən o şairdən güclə qurtulub. İndi niyə yenidən, özü də Azərbaycan türkcəsinin zülmünü də üzərinə alıb daşımalı, bu sindromla qarşılaşmalıdır?

Ərəb ölkələri ona görə qan içindədir ki...

- Çox uzağa getməyək, elə Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı kimi şairlərin şeirləri niyə dünya ədəbiyyatına çıxa bilmir?

- Ədəbiyyatımızda son dərəcə maraqlı, gözəl, istedadlı sayılacaq şairlər var, hətta çoxdur. Etiraf edirəm ki, bu şairlərin heç birinin ədəbi miras öhdəçiliyi götürmüş mətnlərini ciddi ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul edə bilmirəm.

- Aydındır. Müəllim, son dövrlərdə ədəbiyyata kütləvi axın var. Hamı şeir yazır, hamı iddialıdır və qəribədir ki, hamı da bundan şikayətlənir. Bu kütləviləşmə, mətn bolluğu ədəbiyyata necə təsir göstərir?

- Şeirin kütləviləşməsinə gəldiyimizdə, məncə, elə dönəm gəlib çatır ki, şeirin şüurdakı şirinliyində qorunan magiyanın dərinliyi artır. Bir sözlə, şeirin magiyası şairlərin ritmiylə sözün təsir kavitasiyası elə bir dozaya yüksəlir ki, şeirə münasibət instinkti mexanikləşməyə başlayır. Şeir bizə isbat etdi ki, şərq xalqları böyük bir köçə start verməlidir. Şeir bizi böyük köçə hazırlayır. Tarix boyunca rəsm, musiqi, şeir vasitəsi ilə milyonlarla insanların soyqırımını həyata keçirib, şeir, musiqi, rəsm yoluyla milyonlarla insanı yenidən həyata qaytarıblar. Biz şeirdə az ritmlərdən istifadə edirik. Füzuli bir qəzəlində bir neçə ritmi işə salır. Aşıq Ələsgərin "Dağlar" şeirində bir neçə ritm gizlənib. Sözə çəkilməyən, şeirə tutdurulmayan ritmlər bizdən qisas alır. Şərqin faciələrinin kökündə də müəyyən mənada şeir dayanır. Şeir bizə nə qədər ruhsal oyaqlıq gətirsə də, onun bir qədər də zehinsəl uyuşduruculuq funksiyası var. Bu gün ərəb ölkələrinin də qan çanağında olmasının səbəbi müəyyən mənada şeirlə bağlıdır.

Axirətə qədər bu qırğınlar davam edəcək

- Ərəb ölkələrindəki müharibələrə gəlmişkən, son vaxtlar Məkkədə bir neçə bədbəxt hadisə yaşandı. Çoxları bunun təsadüf olmadığını iddia edir.

- Bildiyiniz kimi, bu hadisə də 11 sentyabrda başladı. Bu qədər təsadüf olarmı? Mən 2003-cü ildə bir kitab yazmışdım – "Qoy Vatikan sevinsin". Kitabın məğzi bu idi ki, Avropanın üz tutduğu bir mərkəz var – Vatikan. Bəs müsəlmanların Vatikanı haradır? Niyə islamın Vatikanı yoxdur? Nə qədər ki, müsəlman dünyasının Vatikanı yoxdur, axirətə qədər bu qırğınlar gedəcək, müsəlmanlar qırılacaq, bir-birinə hücum edəcək.

- Son romanınız "Maqlar"da da tarixi hadisələrə maraqlı yanaşmalar var. Məsələn, İsa peyğəmbərin edamı, Nəsiminin ölümü... Əslində, Nəsimi şəxsiyyəti də müəyyən mənada qaranlıq mövzudur.

- Bu şəxsiyyətlərin və digər neçə-neçə tarixi şəxsiyyətlərin həyatı, taleyi ilə bağlı çoxyönlü bilgilər gəlib çıxıb dövrümüzə. Onların olub-olmaması fikrimcə, vacib deyil. Önəmli məqam odur ki, biz bu gün onlardan, belə bir şüura, düşüncəyə, eşqə, mübarizə ruhuna sahib insanlardan danışırıq. Bu immanentlik düşüncə bazında əxlaq tələb edir. Düşüncə əxlaqa tamah saldısa, səni söz, poetika, ədəbiyyat edəcək, sənə ədəbi kimlik təqdim edəcək. O adların ki həyatı, şəxsiyyəti bu gün sənə qaranlıqsa, sən onu öz nirvanana yüksəlt, gör yoluna necə işıq salacaqlar. Poetik tarix də gerçək tarix kimi həqiqəti sevmir. Qaydalar və kurallar o qədər gizli, üstüörtülü, sezdirmədən təqdim edilir ki, çağdaş insan ona "təşkil olunmuş azadlıq, özgürlük hesabına" hər şeyin ondan başladığı zənninə qapılır. Maraq dairəmizdəki həqiqətləri öz genetik və ruhi tariximizin özgürlüyünə nədən qurban verməyək?

Biz Babəkin mübarizəsinin "radar"ına düşmüşük

- Nədənsə bizdə tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı dəqiq məlumatlar yoxdur. Məsələn elə Babək, Nəsimi, Nizami, Xətai haqda ziddiyyətli fikirlər var. Bax, bu ziddiyyət nədən yaranıb?

- Məncə, bunu Azərbaycanın coğrafi mövqeyi ilə, mədəniyyət çevikliyinin mərdanə ilkinliklə hər zaman irtibat sağlamasıyla əsaslandırmaq mümkün. Biz Babəki, bu kimi şəxsiyyətləri ona görə doğru-düzgün tanımırıq ki, tariximizin çox önəmli və uzun bir dövrü bir neçə mədəniyyətlə, dillə savaşlarda formalaşıb. Bu gün bir Azərbaycan türkü öz dilində danışanda ən azından 3 dildə – ərəb, fars, türk dilində danışır. Biz bir-birimizi heç cür anlamayan xalqıq. Bir dildə də bu qədər ərəb-fars sözləri, tərkibləri, ibarələri yer alıb ki, mən səninlə söhbətimi ərəbdən, farsdan, türkdən keçirib sonra bir-birimizi anlayacağımız mövzu çərçivəsindəki dilə oturtmalıyam. Bilirsinizmi, bu tipli ağır kəlmələr və ibarələr bizim daxili, yaradıcı, var olma enerjimizi hansı metafizik hədəflərdən yayındırmaqla sonra necə, nə cür alır? Bu dəhşəti mən həmişə yaşayır, hiss edirəm. Lütfən, kimsə mənə dilin qanunauyğunluğundan, zənginliyindən bəhs etməsin.

- Konkret olaraq deyim, Babəkin dini görüşləri ilə bağlı kəskin ziddiyyət təşkil edən fikirlər var.

- Babəkin kafir və müsəlman adlandırılma ehtimalı, müqəddəs və maraqlı bir sirrin üzərini açır. Belə yanaşmayla xalq şüuraltı bir ehtiyatını əldən verməyərək, Babəki tarixi savaşından, ideoloji mübarizəsindən alıb, bu gün öz gerçəkliyi doğrultusunda kafərliyi və müsəlmanlığı ilə üz-üzə qoyaraq yenə də Babəki başqa bir epoxada savaşdırır. Hələ də bu xalqın mübarizəsinin davam etdiyinin simgəsi, işarəsidir. Bax: müsəlman və kafər! Bu anlayış həm də xalqın genetik yaddaşındakı etnos gücünün savaş haliylə hərəkətə keçirilməsidir. Xalq bu üsulla bir daşla iki quş vurur: həm Babəki hələ də yaddaşında savaşdırır, həm də özünün mənəvi, daxili yaradıcı potensialını qorumağa, üzərində əsməyə səy göstərir. Bu qarşıdurmalar niyə məhz Babəkə deyəlim təsadüf edir, bu başqa mövzu olsa da, cavab budur: biz bu günümüzlə, bugünkü halımızla Babəkin kimlik savaşının, mübarizəsinin "radarına" düşmüşük. Bizə kəsilən cəzaların bədəlini ödəmə ərəfəsindəyik. Yoxsa yola çıxa bilmərik.

Nizami bizə olduğu kimi təqdim olunmayıb

- Nizami Gəncəvi və onun milliyyəti ilə bağlı müxtəlif fikirlər də zaman-zaman gündəmə gəlir. Bəzən mübahisələrə səbəb olur.

- Görün Nizami nə qədər diri yazardır ki, başqaları onu özününküləşdirməyə çalışır. Nizami türk qövmünün nümayəndəsi olduğunu dəfələrlə bildirib. Firdovsi də farsca yazıb, amma onların yaradıcılıqlarında, düşüncələrində uçurum qədər fərq var. Siz diqqət yetirsəniz, görərsiniz ki, Firdovsi ancaq türkləri və başqa millətləri təhqir etməklə məşğul olub. Nizamidə türklərə həqarət yoxdur, əksinə, öygü var, öyünmə var. Nizami kimi şair olasan, özü də fars şairi olasan, türkə həqarət etməyən misran da tapılmaya – bu, heç olacaq iş deyil. Nizami bizə olduğu kimi təqdim olunmayıb. Nizaminin təfəkkürü sonsuz coğrafiyanı, metafizik mədəniyyəti, ezoterik düşüncə tarixini əhatə edir. Bu günə qədər yaranan ədəbiyyatımız Nizamidən bizə qalan poetik mimansası üzərində qurulub. Hətta Azərbaycan dövlətçilik anlayışı da Nizaminin kosmik təfəkkürü üzərində yaradılıb.

- Çox vaxt farslar Nizamiyə qarşı Firdovsinin adını çəkirlər. "Vaqif" dramında da bununla bağlı bir hissə var:

"Ayağı çarıqlı kiçik bir ölkə
Böyük Firdovsilər yaratdı bəlkə?" – istehzasına

"Sizin güldüyünüz çoban torpağı
Nizamilər, Füzulilər yetirmiş", – cavabı gəlir.

- Nizami ilə Firdovsini müqayisə etməyə belə dəyməz. Nizami düşüncə qatı baxımından Firdovsidən dəfələrlə üstün olub. Biz bir şəxsiyyət olaraq da Nizamidən danışa bilmirik. Nizaminin bioqrafiyası mətnlərində bütün gözəlliyi ilə yazılıb. Nizami şair kim Mövlanədən də böyükdür. Sadəcə, farslar irqçiliyinə görə Firdovsini yüksəldiblər. Fars irqini uca tutub, rəqib gördüyü irqləri təhqir etdiyinə görə onu süni şəkildə böyüdüblər.

Osmanlı sultanlarını Azərbaycandan olan ustadlar yetişdirib

- Nizaminin əsərlərinin tərcüməsində onun təfəkkür qatları sanki müəyyən qədər itirilib.

- "Xəmsə" sistemi türk sistemindən, dünyagörüşündən irəli gəlir. Niyə farslarda, Firdovsidə "Xəmsə" sistemi yoxdur? Nizami Yer kürəsinin ən ağır çəkili şairi olaraq, düşünürü kimi metafizik ölçüləriylə islama giriş yapar. Nizami kimi ustadların mətnlərində bərəkət var. Biz bu şüurdan çox-çox uzaq "Nizami sevərlərik". Adicə "Sirlər xəzinəsi"nin bizə tərcümə variantıyla türkcədə olan variantını tutuşdursanız, rahat şəkildə görərsiniz ki, bizim ləhçədəki variantda Nizami sanki son 100 ilin ortabab bir şairidir. Nizamidən danışanda elə bilirəm, Orhun-Yenisey əlifbasından, bir zamanlar yuxarıdan aşağı, tükənməz yorğunluğumuzu içimizdən ataraq, yəni sağdan sola doğru yazmağımızdan danışıram. Nizami bizim üçün Orhun-Yenisey əlifbası kimi genetik kodumuzdur. Bizi zaman-zaman milli şifrələrimiz üzərində rituala hazırlayır ki, yad ağırlıqları daşıyıb qan-tərə batmayaq, qula dönüşməyək.

- Firdovsinin və fars rejiminin irqçilik siyasətindən danışdınız. Bəs o vaxt bu irqçilik nədən doğurdu? İslam dininin yayılması prosesi ilə bağlı ola bilərdimi?

- Bu da bir qədər geniş mövzudur. IX əsrdə təriqətlər güclənməyə başladı. Təriqətlərin də bir özəlliyi var ki, dini milli formata bükür. İslamda ən güclü təriqətlər Azərbaycanda fəaliyyət göstərib. Osmanlı sultanlarını əslən Azərbaycandan olan ustadlar yetişdiriblər. Məsələn, Ağşəmsəddin Həzrətləri Fateh Sultan Məhmətin ustadı olub. O boyda fateh onsuz bir addım ata bilməzdi. Şəms Təbrizi... Mövlanəni irşad etməsi hadisəsi. O vaxt Şəmsin Anadoluya getməsi türk mədəniyyətinə və coğrafiyasına böyük bir üfüq açdı. Eləcə də Zəngəzurdan Osmanlıya gedən Mir Həmzə Seyid Nigari kimləri irşad eləmədi? İmperiyalar təriqətlərdən çəkinirdilər. Təriqətlərdə elə bir özəllik var ki, orada toplum inancı alıb milli örtüyə bələyir. Türk xalqlarını təriqətlər getdikcə daha özgür, daha böyük, daha yaradıcı məqama yüksəltdiyindən onlara qarşı görməzlikdən gəlməmək mümkün deyildi.

O vaxt Osmanlının qarşısını kəsməsəydilər

- Bəs təriqət şairlərinin yaradıcılığı niyə geniş tədqiq olunmayıb?

- Çünki onların yaradıcılığını bizdən yaxşı anlayır, dərk edir, analizə çəkə bilirlər. O vaxt Osmanlının qarşısını kəsməsəydilər, bu gün Avropa da Osmanlının tarixi xəritəsində yer alırdı. Bu gün fərqli bir dünya düzəni mövcuddur. Əgər o cür təriqət şairlərinin yaradıcılığı gündəmə gəlsə, istər-istəməz onların yaradıcılığını əhatə edən düşüncə, inanc sistemi də gündəmə gələcək. Bu da böyük güclərə heç vaxt sərf etməyib və etməz də.

- Yenə gəlib "Maqlar" romanına dayandıq. Yəni dünya həqiqətən də, vahid güc mərkəzindən idarə olunur?

- Mənə görə bütün aləmləri Allah idarə edir. Aləmlərin bir parçası olan dünya isə bizlərin şərəfinə təqdim edilsə də, etiraf etmək gərəkir ki, zahiri qatı şər qüvvələrin ixtiyarına keçib. Bu dünyanın batini tərəfini isə mənəviyyatı güclü olan insanlar tərəfindən idarə edildiyinə inanıram.

- Bax, bu qədər tarixi şəxsiyyətlərdən danışdıq, müzakirə etdik. Onlar birbaşa Azərbaycan mədəniyyətinin sütunlarının formalaşmasında rol oynayıblar. Sizcə, Azərbaycan mədəniyyətinin intibah dövrü hansıdır və bu intibah hansı amillər əsasında baş verdi?

- Məncə, XVI yüz il. İlk dəfə Azərbaycan adının yanında imperiya sözünü işlətmək mümkün olası bir dönəm. Bu günə qədər şeir yazmaq bir ehtiyac idi. Sonra şeir yazmağın bir insanlıq, kamillik halı, sonra isə bu olayın zaman və məkan qapsamında bir mədəniyyət hadisəsinə dönüşəcəyinə ruhsal, şüursal və indiviudal olaraq "qərar verilir". İnsanlığın yaralanmış şüuru çoxdan öz şırımında dinləri, mədəniyyətləri, savaşları barındıra bildi. Din, mədəniyyət, savaş insanın açıq yerində, daha doğrusu, yaralı olmayan yerində intişar tapmaz. Dinlər və savaşlar dışında bu yarıqdan, insanlıq şırımından özünü qurtara bilən, insanlığı gizləyən və göstərən mədəniyyət oldu. Təbii ki, şeir də burada mədəniyyətin bir parçası, bəlkə də mədəniyyətin törəyişində erkək hüceyrəsiydi.