"Milis hekayələri" silsiləsindən

Tofiq Mamedovla görüşlərimizin birində ölüm cəzasından danışırdıq və söhbətimiz istər-istəməz elektrik stulunun üstünə gəldi. Əvvəlcədən qeyd edim ki, hər ikimiz ölüm cəsazının qəti əleyhinəyik və ölkəmizdə ölüm hökmünün ləğvini ikiəlli dəstəkləyirik.

Hesab edirik ki, mərhum Turqut Ozalın dediyi kimi, Allahın verdiyi həyatı Allahdan başqa kimsə ala bilməz. Dostum deyir, hətta bəzi demokratik ölkələrdə bu qeyri-humanist cəza bu gün də icra edilir. Afrika ölkələri bir qırağa, Amerika, Çin, Yaponiya kimi böyük dövlətlərdə ölüm cəsası hələ də qalmaqdadır.

- Ölüm cəzası müxtəlif ölkələrdə yəqin ki, müxtəlif formalarda icra edilir?

Mən bu sualı qəsdən verirəm. Və tezliklə əmin oluram ki, səhv etməmişəm - dostum bu sahədə əməlli-başlı canlı ensiklopediyadır.

- Şərqdə - İran, Pakistan, Əfqanıstan, Səudiyyə Ərəbistanı kimi müsəlman ölkələrində ölüm cəzası, bir qayda olaraq, dar ağacından asma yolu ilə icra edilir. Bəzi yerlərdə daş-qalaq etmə kimi qeyri-insani cəza növü indi də qalmaqdadır. Yaponiyada da ölüm cəzasının dar ağacından asma və güllələnmə formalarından istifadə edilir. Yeri gəlmişkən, keçmiş SSRİ-də də güllələnmə formasından istifadə edilirdi. Çində bu gün də bu formadan istifadə edilir. Təsdiq edilməmiş məlumata görə, bu ölkədə həm də damara inyeksiya yeritməklə cəzanı icra edirlər. Amma Çin hökuməti bu tipli məlumatları tam məxfi saxladığından, dəqiq nə isə demək çətindir. Amerikada isə hər ştatın öz qanunvericiliyi var və bu qanunvericiliyə uyğun olaraq, ölüm cəzası müxtəlif formalarda icra edilir. Əsasən üç formadan - elektrik stulu, qaz kamerası və damara inyeksiya yeritmədən istifadə edilir.

- Elektrik stulu daha məşhurdur?!

- Bəli. 1888-ci ildə Amerikada icad edilən bu cəza növü bir il sonra "ən insani və yüngül" edam üsulu hesab edilərək ABŞ-ın qanunvericiliyinə daxil edilib və 1890-сı ildə ilk dəfə olaraq Obern həbsxanasında tətbiq olunub. Məşhur "Edama dəvət" adlı sənədli filmdə bu dəhşətli cəza üsulunun icrası bütün tükürpədici detalları ilə, dəqiqliklə təsvir olunur: "Məhkumun qışqırmasının qarşısını almaq üçün onun ağzına plastr yapışdırılır, elektrik zərbindən məhkumun gözlərinin partlayıb çıxmaması məqsədilə onun gözləri sarğıyla bağlanır, çırpınmasın deyə ayaqları və başı xüsusi qayışla stula bərkidilir, gizgahları elektrodlarla sıxılır... İcraçı son işi görür, elektrik açarını (düyməsini) işə salır. Güclü gərginlikli elektrik cərəyanının "ildırım" zərbindən (hardasa 1500 volt) məhkumun bədəni bir neçə saniyə içərisində möhkəm titrəyir, ağzını qapadan plastrın altından qanlı köpük axır... Ölümün baş verib-verməməsini yəqin etmək üçün həkim yaxınlaşıb onun nəbzini yoxlayır və edamın davam etdirilməsinin lazım gəldiyini bildirir. İcraçı yenidən elektrik açarına əl atır..."

Təəssüf ki, ABŞ əhalisinin ümumi narazılığına və etirazına baxmayaraq, edam cəzasının bu qeyri-insani üsulunun tətbiqi yarandığı vaxtdan bu günədək hələ də qalır. Belə ki, hazırda ABŞ-ın 13 ştatının qanunvericiliyində edam cəzasının bu üsulu saxlanılmaqdadır. Baxmayaraq ki, hətta ən yüksək gərginlikli elektrik cərəyanı belə insanının işgəncəsiz və əzabsız ölümü ilə nəticələnmir. Bəzən məhkumun beyinini tamamilə iflic etmək və ürəyini dayandırmaqdan ötrü yüksək gərginlikli elektrik cərəyanının insan orqanizminə buraxılmasını bir neçə dəfə təkrarlamaq lazım gəlir. Bu, nadir hadisə deyil və elektrik stulu ilə edam praktikasında dəfələrlə rast gəlinmiş və hətta filmlərdə göstərilmişdir. Yeri gəlmişkən, bu filmlərin tez-tez göstərilməsi insanlarda psixoloji gərginliklə bərabər, bir cinayət həvəsi da yaradır. Bəzi insanlar (təbii ki, psixoloji problemləri olanlar) bu cür filmlərə baxdıqdan sonra cinayət törətməyə meyilli olurlar. Yaxşı yadımdadır, mən Moskva vilayətində, Ramensk şəhərində bölmə rəisi işləyəndə belə bir dəhşətli hadisə baş vermişdi...

Aha... Dostum deyəsən ensiklopedik məlumatlardan daha maraqlı, canlı bir şey danışmaq niyyətindədir. Mən kresloda yerimi rahatlayıram, o isə adəti üzrə bir siqaret yandırır. İnanın ki, onu heç kofe də maraqlandırmır...

- 90-nın axırları, səhv etmirəmsə, 1997-ci il idi. (Dostum 1999-cu ildə təqaüdə çıxıb və Bakıya qayıdıb - Q.A.) Qarlar əriyirdi, üzü yaza doğru gedirdi. Amma yaz bizə, yəni Ramensk milisinə yaxşı heç nə vəd etmirdi. Aprel ayından başlayaraq şəhərdə və ətraf qəsəbələrdə kişilər itkin düşməyə başladı. May ayının axırlarında onların sayı dördə çatdı. Qəribə idi, orta yaşlı, ağıllı-başlı insanlar evlərindən çıxır və bir daha geri qayıtmırdılar. Ramensk milisinin inzibati ərazisi çox böyük idi, şəhərlə birlikdə ondan çox qəsəbəni əhatə edirdi. Milis gücləndirilmiş rejimdə işləyirdi, amma ipin ucu ələ keçmirdi ki, keçmirdi. İtkin düşənlər müxtəlif adamlar idi. Biri tələbə, o biri fəhlə, üçüncüsü Ramenskə məzuniyyətə, anasını görməyə gəlmiş bir nəfər, dördüncüsü isə ezamiyyətə gəlmiş geoloq idi. Yeri gəlmişkən, ipin ucu da bu axırıncının vasitəsilə tapıldı. Doğrudur, geoloqlar həmişə axtarır, amma bu dəfə onun özünü axtarıb tapdılar.

Deməli, Romenskin yaxınlığında Bronitsı adlı yarımstansiya yerləşir. Şəhərlərarası qatarlar adətən burda saxlamır, yalnız elektrik qatarları dayanır. Moskvadan qatarla hardasa iki saatlıq yoldur, maşınla saat yarıma getmək olur. Burda bir-iki kiçik zavod, bir də böyük geokimyəvi ekspedisiya fəaliyyət göstərir. Qəsəbədə 2-3 min əhali yaşayır və dediyim müəssisələrdə işləyir. Ramensk Milis İdarəsinin bölmələrindən biri də bu qəsəbədə yerləşir. Qəsəbə tamamilə meşənin içərisindədir. Yaz-yay buralar elə gözəl olur ki, gəl görəsən. Payızını, qışını isə görməyəsən. Payızda palçıqdan, qışda qardan keçmək olmur... Bu qəsəbənin kənarında, zavodlardan birinin yaxınlığındakı meşədən naməlum kişi meyiti tapılır. Deməli, kimsə onun üstünə maşın təkərləri atmış və od vurub yandırmışdı. Meyitə gecədən od vurulduğundan və səhərə kimi yandığından tamam kömürləşmişdi. Odur ki, axtarış heç nə vermədi. Amma bir gün keçdi, iki gün keçdi, bir həftə keçdi, nə yaxın qəsəbələrdən, nə də Ramenskdən kiminsə itkin düşməsi haqqında məlumat gəlmədi. Deməli, gəlmələrin içərisində axtarmaq lazım idi. Çox axtardıq və həmin geoloqun üzərində dayandıq. Boy-buxunu da uyğun gəlirdi, DNT analizləri də bunu göstərirdi.

Bu geoloq mənim həmyerlim idi, Dağıstandan ezamiyyətə gəlmişdi. Yuxarıda dediyim kimi, Bronitsıda böyük geokimyəvi ekspedisiya fəaliyyət göstərirdi. Rusiyanın bütün əyalətlərindən bura spektral analiz olunmaq üçün nümunələr göndərilirdi. Mənim dağıstanlı həmyerlim də bura analizlərin taleyi ilə maraqlanmağa, cavabını almağa gəlmişdi. Qəribə də olsa, işini başa vurmuş, hətta ezamiyyət kağızına möhür də vurdurmuşdu. Çantasını yığışdırıb yataqxanadan çıxmışdı, amma nəinki evinə gedə, heç qəsəbəni tərk edə bilməmişdi. Qətlin motivləri də qətiyyən aydın deyildi. Maqomedovun üstündə qiymətli bir şeyi də olmamışdı, ezamiyyət pullarını da burda xərcləmiş, cibində yalnız bileti qalmışdı. Doğrudur, deyilənə görə sol əlinin adsız barmağında nazik nişan üzüyü vardı, onu da qatil yəqin ki, izi itirmək üçün çıxarmışdı.

Bronitsı kiçik qəsəbə idi, demək olar ki, hamı bir-birini tanıyırdı. Odur ki, qara bığlı, gülər üzlü dağıstanlının izinə düşmək elə də çətin olmadı. Maqomedovu üzdən tanıyan bir nəfər onun axırıncı dəfə dəmir yolunun yaxınlığında əlində çanta ağ rəngli "06"-ya mindiyini gördüyünü xatırladı. Maşının üstündə "taksi" nişanı da varmış. Bu, çox qiymətli informasiya idi. Moskvadan Romenskə hər saatdan bir elektrik qatarı çıxdığından və taksilər çox baha apardığından, mərkəzdən hər deyəndə taksi gəlmirdi. Deməli, ilk növbədə yerli taksilərin içərisində axtarmaq lazım idi. Ağ rəngli "06"-lar geniş yayılsa da, əməliyyat-axtarış işləri öz nəticəsini verdi. Onlarla "şübhəli"ni yoxladıqdan sonra Pozyabin familiyalı bir nəfərin üzərində dayandıq. O, Bronitsı yaxınlığında yerləşən Malinovka qəsəbəsinin sakini idi, elə burda da mantyor işləyirdi. Ağ rəngli "2106"-sı vardı, işdən sonra, şənbə-bazarda taksi kimi istifadə edirdi. Doğrudur, iş yerindən ona müsbət xarakteristika verilmişdi, amma ilkin istintaqda özünü çox şübhəli aparırdı, yerli-yersiz həyəcanlanır, özündən çıxırdı. Odur ki, dərhal onun evinə və həyətinə baxış keçirildi və qəsəbənin kənarında yerləşən şəxsi qarajından qəribə bir cihaz aşkar edildi. Pozyabin həvəskar olduğunu, boş vaxtlarında qarajda elektrik cihazları yığdığını desə də, mütəxəssis dəvət edildi və aşkar olunan cihazın əsil elektrik stulu olduğu müəyyən edildi.

Deməli, Pozyabin yuxarıda dediyimiz filmlərə baxmış və öz qarajında elektrik stulunun maketini hazırlamışdı. Yaxınlıqdan keçən yüksək gərginlikli xətdən qarajına bir qol da ayırmışdı. Maketi isə ilk növbədə sınaqdan çıxarmaq lazım idi. Bizim mantyor çox düşünməyib və bir neçə il əvvəl elektrik qatarında təsadüfən tapdığı, hər ehtimala qarşı heç yerə təhvil vermədən özündə saxladığı milis vəsiqəsindən istifadə etməyi qərara alıb. Birinci dəfə Ramenskdə taksiyə əyləşən tələbəyə (Ramenskdə universitet fəaliyyət göstərir) "qırmızı vəsiqə" təqdim edib və sənədlərinə baxmaq istədiyini bildirib. Tələbə heç bir şeydən şübhələnmədən tələbə biletini və pasportunu təqdim edib. Pozyabin isə sənədlərdən razı qalmadığını, tələbənin hazırda axtarışda olan bir nəfərə çox oxşadığını və onda şübhə oyatdığını, buna görə də milis şöbəsinə getməli olduqlarını bildirib. Tələbənin razılaşmaqdan başqa çarəsi qalmayıb. Yolda Pozyabin tələbəni bir də yoxlamaq qərarına gəlib və ondan şöbənin "yalan dedektoru"ndan keçməsini tələb edib. Hər şeyin qanun daxilində olduğunu güman edən tələbə etiraz etməyib. Pozyabin şöbənin "yalan dedektoru"nun qəsəbənin kənarında, qarajlar kooperativində quraşdırıldığını deyib və tələbəni öz qarajına gətirib. Burda yuxarıda deyildiyi qaydada, "Edama dəvət"də olduğu kimi, tələbə elektrik stuluna oturdulub. Əsil elektrik stulundan fərqli olaraq, Pozyabinin maketində elektrik cərəyanı zəif olduğuna görə (hardasa 500 volt), cərəyanının buraxılmasını üç dəfə təkrarlamaq lazım gəlib.

Tələbənin meyitini Pozyabin yaxınlıqdakı meşədə basdırıb. Sonra içib küçədə yıxılan cavan fəhlə, daha sonra Uraldan anasını görməyə gəlmiş və Pozyabinlə yeyib-içmiş orta yaşlı kişiyə növbə çatıb. Doğrudur, bunlara "milis vəsiqəsi" göstərmək lazım gəlməyib, Pozyabin onları içirib qarajına gətirib və "vaxt maşını" adı ilə elektrik stuluna əyləşdirib. Dördüncü isə mənim yerlim Maqomedov idi. O, elektrik qatarına gecikdiyindən taksiyə minmiş, Moskvaya getmək istədiyini bildiribmiş. Pozyabin əvvəl dinməyib, Malinovkanın yaxınlığından keçəndə isə tələbəyə gəldiyi nömrəni dağıstanlıya da gəlib. Təbii ki, Maqomedov öz etirazını bildirib, amma milisə müqavimət göstərəcəyi halda şöbədə gecələmək perspektivi onu yola gətirib. Pozyabin öz növbəsində bu perspektivi ona əməlli-başlı izah edib. Dağıstanlı "yalan dedektoru"na oturmağa da etiraz edib. Amma KPZ-yə düşmək təhlükəsi yenə onun müqavimətini qırıb.

Bu dəfə Pozyabin müəyyən əziyyət çəkməli olub. Hadisə cümə günü baş verdiyindən və may ayında havalar yaxşı keçdiyindən, ətraf meşələr istirahətə gələnlərlə dolu idi. Bəzən səhərə kimi getmirdilər, yeyib içirdilər. Meşədə, yolun kənarında qəbir qazmaq, meyiti basdırmaq təhlükəli idi. Meşənin içərilərinə isə maşın getmirdi. Odur ki Pozyabin qarajdan 2-3 köhnə təkər götürüb, izi itirmək üçün meyiti Malinovkadan aralı, Bronitsı yaxınlığında meşədə yandırmışdı...