Sartr və Yılmazın - "Divar"ı

"Yer və iqlimin qidalanmaya çox mühüm təsiri var. Hər yerdə yaşamaq hər adamın işi deyil" - Nitsşe "İnsan necə özü olur" kitabında zərgər dəqiqliyi ilə yazır.

Yazmaq üçün tez-tez yer dəyişmək lazımdır. Şəhər-şəhər, küçə-küçə… daha çox gəzmək, səyahət etmək, bir kitabı yanına alıb təbiətə çıxmaq... Somerset Moem də belə edərdi. İngilis yazıçı "Kitab dolusu torba" təhkiyə-hekayəsində bu detala xüsusi toxunub. Odur ki, günlərdir bu səbəblər yazmağıma ciddi əngəl yaradırdı. Sonra Binəqədi faciəsi ovqatımızı sarsıtdı, əl qələm (klaviatura) tutmadı. İndi də yayın cırhacırı başlayıb, Seyran Səxavət demişkən, yayda sözdən də tər iyi gəlir. Di gəl, nə etməli, yarımçıq əlyazmanı başa vurmaq lazım idi – mövsüm finalı üçün…

***

Bu onun sağlığında sonuncu filmi olur. Qürbətdə vətən həsrəti ilə ölən rejissor - bütün zəmanələrin fövqündə dayanan Yılmaz Güney bircə dəfə də olsun mühacir ömrünə görə ölkəsini qınamır. Bizimkilərdən fərqli olaraq...

Əksinə, gecə-gündüz çarpışaraq kino sənəti ilə Türkiyəni təmsil etməkdən qürur duyur. Sonra nəhəng Kann festivalında "Yol" filmi mükafata layiq görüləndə, bu, kürd əsilli türkiyəlinin necə qiymətli ziyalı olduğunu toplum da dərk etməyə başlayır.

Yılmazın həyat hekayəsi çox uzundur: inqilabçılıq, dövrün solçu gəncliyinə dəstək, gerilla başçısı Mahir Çayanı evində gizlətmək, söyüş üstündə qətlə görə 11 illik həbs həyatı - əsl "Çirkin kral". Bu zəngin bioqrafiyaya məhbəsdə jurnal çap etmək, filmlərin ssenarisini yazmaq, onların bayıra gizli şəkildə göndərib ekranlaşdırmaq və nəhayət, bir gecə ailəsinə baş çəkmək icazəsi ilə həbsdən çıxıb geri qayıtmamağı əlavə etmək lazımdır.

Onu bir də Fransada mühacir kimi görürlər, burada isə cəmi 4 il yaşaya bilir. Elə bu "Yol" filmindən sonra da ağır şərtlər altında mühacir rejissorun Fransada çəkə bildiyi sonuncusu - "Divar" olur, hər şey öz çılpaqlığı ilə...

***

"Həyatımda 25 türmədə olmuşam. Məni bir yerdə davamlı saxlamırdılar. Çünki məhkumları təşkilatlandıracağımdan çəkinirdilər. Bu filmdə bir az Kayseri, bir az İsparta, bir az Ankara zindanı var", - əcnəbi jurnalistə müsahibəsində belə danışır Yılmaz. Onun yanında filmdə çəkilmiş dostu, əfsanəvi Tuncel Kürtizi görmək olar.

Hər şey ondan başlayır ki, 1976-cı ildə Ankarada cəza evindəki uşaq koloniyasında qiyam qalxır. Məhbus Yılmaz divarın o tayından hadisələrin şahidi olur və təsirlənərək qələmə alır. Romanın adı belədir: "Soba, pəncərə və iki çörək istəyirik".

Rejissor həbsdən qaçaraq Fransaya sığınandan sonra əsərin ssenarisi əsasında "Divar" filmi ərsəyə gəlir. Film illərlə Türkiyədə qadağan olunur. Bu gün də qeyri-rəsmi qadağa var. "Divar"da hadisələrin episentri uşaq koloniyası olsa da, inqilabçıların və qadınların koloniyası da canlandırılır – işgəncə, şiddət, ümidsizlik, göz yaşı, ağrı-acı. Kəsəsi, güclü entuziazmla ekranlaşdırılmış bir sənət əsəri.

Yılmaz hər zamankı kimi son filmdə də fərqli, senzurasızdır; vulqar sözlər, bəzi epizodlarda açıq söyüş, aqressiya, qabarıq fikirlər, sadist səhnələr də görmək olar. O, hardasa koreyalı həmkarı Kim Ki Dukun üslubunu xatırladır - dəlisov rejissor heç bir sərhəd tanımır, hər nə varsa incəsənət adınadır.

***

"Divar"da baş verənlər Oruellin "1984" əsərindəki anti-utopiya janrına daha yaxındır. Yəni, mümkün olmayan, ən ağlasığmaz məşəqqət bu uşaq koloniyasında yaşanır. Pedofiliyadan tutmuş üzəduranlığa qədər, fiziki istismardan rüşvətə kimi hər şey açıqca filmdə lentə alınıb; aclıq, baxımsızlıq, riyakarlıq, həbsxana rəisinin işgəncələri və bu uşaqların tək istəyi var – əzabların daha az olduğu, sakit bir türməyə köçürülmək.

Qiyam zamanı həbsdən qaçmağa cəhd edənlərdən kimisi öldürülür, kimisi planı ifşa edir, döyülən döyülür, qalanları isə başqa həbsxanaya köçürülür. Ancaq mahiyyət dəyişmir, onların yerini yeniləri əvəzləyir.

Dövrün anti-demokratik Türkiyəsində bayırla içərinin fərqi olmadığı tamaşaçıya çatdırılır. İçəridə vaxt çox, yer az, bayırda məkan hüdudsuz, zaman yox...

***

...Və bizi Sartrın "Divar"ı qarşılayır. Hekayədə faşist Franko tərəfdarları tərəfindən tutulan bir respublikaçı öz dostunun təsadüfən tutulmasına səbəb olur. Bu sarkastik novellanı heyrət içində, bir nəfəsə oxumamaq mümkün deyil; həyəcan, eyforiya, isterik vəziyyət, tir-tir əsən yeniyetmə Xuanın hər an döyüləcəyini gözləməsi, gözlərində qorxu, vahimə və ağzından "süd iyi gələn" bu növcavanın qardaşını ələ verməsi - "yəqin ki, bilirsiniz, qardaşım Xose anarxistdir. İndilik buralarda deyil. Mənə gələndə isə siyasətlə maraqlanmıram, heç bir partiyanın üzvü də deyiləm. Mən tamamilə günahsızam. Başqalarının cəzasını bölüşmək kimi niyyətim də yoxdur".

Onun artıq dili-dodağı əsirdi. Mühafizəçi ona susmağı əmr edərək, oradan çəkib aparır. Hekayədə Xuanla birlikdə bu istintaq zirzəmisində Tom və soyuqqanlı, təcrübəli İbiyyeta var. İbiyyetadan dostu Ramon Qrisi xəbər alırlar, harada gizləndiyini soruşurlar və təbii ki söyləmir.

Onların bu "kamera" adlandırdıqları yer əslində, xəstəxananın zirzəmisi imiş. Ora dəhşət soyuq idi və hər tərəfdən yel çəkirdi. Bütün gecəni soyuqdan dişləri biri-birinə dəyir, heç gündüz də sümükləri isinmir nəmişlikdən. Xuanla Tomu güllələyirlər. Növbə İbbiyetanındı!!!

***

"Mən, əlbəttə ki, Qrisin yerini bilirdim. O, şəhərdən dörd kilometr aralıda, xalası oğlanlarıgildə gizlənirdi. Onu da dəqiq bilirdim ki, mənə işgəncə versələr də, yerini deməyəcəyəm". Az sonra, həşərat və siçovulu ona göstərirlər:

"Hə, onun yerini bilirəm. Qəbristanlıqda gizlənib. Ya qarovulçunun daxmasında, ya da ki, sərdabədə. Bununla mən onları dolamağı düşünürdüm. Bu yaramazlar otaqdan hay-küylə çıxandan sonra mən əsgərlərin nəzarətində qaldım.

Onların qan-tər içində qəbiristanlığa necə qaçdıqlarını gözlərim önündə canlandıranda ixtiyarsız irişirdim. Yarım saat sonra töşbərçə geri döndü. Həmin andaca güllələnəcəyim haqda əmr verəcəyini umurdum".

Axşamüstü həyətə onlarla yeni məhbus gətirirlər.

Bunların arasından İbbiyeta çörəkçi Qarsianı tanıyır. O, Qrisin ələ keçdiyini xəbər verir: "Öz axmaqlığı ucbatından. Çərşənbə günü xalaoğlusuyla dilləşdiyindən onun evini tərk edib. Sığınacaq təklif edən çox olsa da, o, heç kimə yük olmaq istəməyib. Mənə isə demişdi ki: "Əgər İbbiyetanı həbsə atmasaydılar, onun evində gizlənəcəkdim. Odur ki, qəbiristanlıqda gizlənəsi oldum".

Qarovulçunun daxmasında yaxalanan Qris atışmada öldürülür. İbbiyeta gözlərinin önündəki hər şey ilğıma döndüyü üçün yerə sərilir, dəli kimi qəhqəhələr çəkdiyindən gözlərindən yaşlar sel kimi axır...