"2013-cü ildə seçicilərdən istədiyimiz səsi ala bilmədik"

"Son illər belə ətraflı və genişmiqyaslı müsahibə verməmişdim" sözü söhbətimizin maraqlı keçdiyinə müsahibimizin özünün verdiyi qiymət kimi maraqlıydı.

Bizimçün də çox maraqlı məqamlar oldu. Çünki Eldar Namazov Heydər Əliyevlə işə başlamasından tutmuş ayrılmasına qədər olan səbəblərdən danışdı – bu vaxta qədər demədiklərindən.

Demokratiyanın beynəlxalq aləmdəki durumu da, "milli demokratiya" anlayışı da Eldar Namazovun dilindən səsləndi.

Beləliklə, Heydər Əliyevin "xüsusi imtiyazla" komandasına qəbul etdiyi və yetişdirdiyi Eldar Namazovla vəd etdiyimiz müsahibəni təqdim edirik.

- Milli Şurada həmsədrlik institutunun yaradılması məsələsi gündəmdədir. Siz həm Milli Şuranın icra aparatının, həm də El hərəkatının rəhbərisiniz. Bu məsələ ilə bağlı nə düşünürsünüz?

- El hərəkatı həmsədrlik institutunun təsis olunmasını dəstəkləyir. Eyni zamanda, təbii ki, Milli Şuranın bütün qərarları ümumi yığıncaqda, müzakirələrdən sonra qəbul olunur. Əvvəl konsensusun əldə olunmasına çalışırıq, bu alınmayanda isə səsvermə yolu ilə problemin həllini müəyyənləşdiririk. Bizim də mövqeyimiz ondan ibarətdir ki, Milli Şuranın həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmlə əlaqələri genişlənib və bu əlaqələrin genişlənməsində Rüstəm müəllimin rolu böyükdür.

- Müsavat partiyası həmsədrlik institutunun əleyhinə çıxır. Necə düşünürsünüz, Müsavat partiyasının təklifi Rüstəm İbrahimbəyovun Milli Şurada rəhbərliyinə son qoymaq deyilmi?

- Müsavat partiyasının bu məsələ ilə bağlı mövqeyi yeni məsələ deyil. Bir aydan artıqdır ki, Müsavat həmsədrlik formasında idarəçiliyin əleyhinə çıxır. Bunu zaman-zaman mediaya açıqlamalarında Arif Hacılı da, digər Müsavat funksionerləri də deyib. Bilirsiniz, təkcə bu məsələdə yox, başqa mövzularda da Müsavat partiyasından olan funksionerlər çıxış edir və fikir bildirir. Bəzən bu fikirlərin Müsavat partiyasının mövqeyi ilə üst-üstə düşmədiyini bildirdikdə isə onlar vurğulayır ki, bu onların şəxsi fikridir və partiyanın istiqaməti ilə üst-üstə düşməyə bilər.

- Partiyanın üzvü olan hər hansı bir funksionerin mövqeyi həmin qurumun rəhbərinin mövqeyinə necə tərs ola bilər? Bu nə dərəcə inandırıcıdır?

- Müsavat partiyasının İcra Aparatının rəhbəri də, Ali Məclisinin sədri də bu mövqedən çıxış edirlərsə, bunu İsa Qəmbərin mövqeyi saymaq olar və çəkinmədən qeyd etmək lazımdır ki, bu elə məhz Müsavat partiyasının mövqeyidir.

Bir nəfər həmsədr daimi olaraq ölkədən xaricdə olsun

- Həmsədrlik modelinin tərəfindəsiz. Niyə bu fikirdəsiniz?

- Həmsədrlik institutu imkan verir ki, bir nəfər həmsədr daimi olaraq ölkədən xaricdə olsun və beynəlxalq əlaqələrimizin güclənməsi üçün çalışsın. Digər həmsədr isə ölkə daxilində Milli Şuranın rəhbəri kimi çalışar və görüşlər keçirər. Ona görə Milli Şuranın uğurlu olması üçün məhz həmsədrlik institutu yaradılmalıdır. Rüstəm İbrahimbəyovun ölkə xaricində nüfuzu olduqca böyükdür. Milli Şura onun bu əlaqələrindən oz fəaliyyətində yararlanmalıdır. Avropa ölkələrində, ABŞ-ın özündə Rüstəm müəllimin əlaqələri çox genişdir. Həmsədrlik institutunun yaradılması həm Cəmil Həsənlinin, həm də Rüstəm İbrahimbəyovun eyni zamanda, paralel olaraq Milli Şura üçün çalışmasına və rəhbər kimi görüşlər keçirməsinə şərait yaradacaq.

Rüstəm İbrahimbəyovun ilham pərisi gələndə

- Rüstəm İbrahimbəyov daha çox yaradıcı adamdır. İlham pərisi gələndə, ən qızğın siyasi prosesdə belə ayrılıb gedir, yaradıcılığı ilə məşğul olur. Məsələn, prezident seçkilərinin son mərhələsində media işçiləri olaraq Rüstəm müəllimlə əlaqə saxlamağa çalışdıq. Dedi ki, Dərbənddə film çəkilişindədir və başı ona qarışıb. Bu, onu göstərmirmi ki, Rüstəm İbrahimbəyov siyasət adamı deyil və onunla siyasi perspektiv qurmaqda müxalifət, yumşaq desək, yanılıb?

- Gəlin, sizə olmuş bir hadisə danışım. Deməli, Cəmil müəllimlə Londona səfər etdik, orda çox vacib görüşlər keçirdik, səfəri başa vurduq. Bakıya qayıdan zaman Cəmil bəy təyyarədə kompüteri açdı və başladı hansısa yazının üzərində işləməyə. Uzun-uzun yazırdı. Yaxınlaşıb soruşdum ki, nəyin üzərində işləyirsiniz? Dedi, nədir ki?

Dedim, jurnalistlər daim Rüstəm müəllimi qınayırlar ki, siyasi proseslərin içində film çəkməyə gedir. Birdən siz də kitab-filan yazarsınız...

Bir az gülüşəndən sonra dedi ki, narahat olma, seçki platformasının üzərində işləyirəm. Doğurdan da elə platformanı hazırlayırdı.

Qayıdaq sualınıza: Rüstəm İbrahimbəyov rejissordur və onun bu fəaliyyəti normaldır.

Heç qalib tərəf də özünü qalib saymır

- Seçki bitdi, proses tamamlandı, artıq Milli Şura məğlub tərəfdir. MŞ-nin perspektivini necə görürsünüz?

- Seçkilərin real nəticələrinə baxsaq görmək olur ki, məğlub tərəf özünü uduzmuş saymır və bu işdə davamlı olmaq niyyətindədir. Belə olan halda Milli Şuranın bundan sonrakı taleyi necə olacaq? Bunu qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirməyin modeli nədir?

Heç qalib tərəf də özünü qalib saymır. Əslinə qalsa, vəziyyət dediyiniz qədər sadə deyil, kifayət qədər mürəkkəbdir. Bir nöqtədə dayanıb məsələyə qiymət vermək düz deyil və çətindir. Baxmaq lazımdır ki, bu nöqtədən əvvəl nə olub və bundan sonra nə olacaq.

2013-cü il bu zəifliyin sonuncu anıdır

- Nə olub və sonra nə olacaqdan əvvəl hazırkı nöqtəni dəyərləndirməyə çalışaq...

- Biz müxalifətin fəaliyyətini Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəldiyi andan etibarən qiymətləndirməyə çalışsaq, indi durum olduqca ağırdır.

İcazənizlə, geniş bir ekskurs edərdik: 1993-96-cı illərdə müxalifətin durumu acınacaqlı, yeni hakimiyyətə inam çox böyük idi. 1996-ci ildən sonra ölkədə ciddi problemlər yaranmağa, korrupsiya sistemə işləməyə başladı, demokratik islahat aparılmadı və s. O vaxtdan müxalifətdə müəyyən bir canlanma yarandı və Heydər Əliyev 1998-ci il seçkisində Etibar Məmmədovun ciddi müqaviməti ilə rastlaşdı. Bunun başqa bir səbəbi də digər müxalifət partiyalarının seçkini boykot etməsi idi. Ancaq hər halda siyasi mühit yaranmışdı.

Bunun ardınca 2003-cü ildə İsa Qəmbər müxalifəti öz əhatəsində birləşdirə bildi və yeni, daha böyük canlanma yaratdı. 2003-cü il Azərbaycan müxalifəti üçün proseslərin kulminasiya nöqtəsi idi. Həmin andan sonra proses artan yox, məhz azalan istiqamətdə hərəkət etməyə başladı. Daha dəqiq desək, zəifləməyə başladı. 2008-ci ildə müxalifət sıfır nöqtəsinə düşdü. Amma 2013-cü il bu zəifliyin sonuncu anıdır. Bu ildən sonra proseslər yenidən artan və yüksələn istiqamətdə gedəcək.

Yəni: 1996-2003 – müxalifətin fəaliyyətinin qalxma xətti, 2003-2008 tam eniş xəttidir. 2010-cu ildə müxalifət bir qədər fəallaşdı, AXCP və Müsavat seçkiyə birgə getdi. Buna baxmayaraq, bu seçkilərdə də cəmiyyəti canlandırmaq və seçkiyə maraq yaratmaq mümkün olmadı. Nəhayət, 2013-cü ildə Milli Şura yarandı. Hesab edirəm ki, bu ildən fəaliyyətimiz qalxan xətlə inkişaf edəcək.

2009-cu ildə yanlış kurs vardı

- İndiki canlanma cəhdini təsvir etdiyiniz 20 illik dövrün hansı ili ilə müqayisə edərdiniz?

- İndi nəinki 2005 və 2003, heç 98-ci ilin də səviyyəsinə gəlib çatmamışıq. Sadəcə, dinamika artan xətt üzrə inkişaf edir. 2008-ci il preizdent seçkisində müxalifət bir araya gəlib vahid komanda şəkilində iştirak edə bilməyəndən sonra 2009-cu ildə referenduma qarşı bir "Konstitusiya və Qarabağ" uğrunda hərəkat yarandı. Onda mən həmin hərəkata daxil olmayanda bu da çoxlu söz-söhbətə səbəb oldu. Hətta jurnalistlər məndən danışıqlarda iştirak etməyimə baxmayaraq, hərəkatda iştirak etməməyimin səbəbini soruşurdular. O vaxt kampaniya gedirdi, kampaniya qurtarandan sonra o formatı yanlış saydığımı bildirdim. Hesab edirdim ki, o formatda hərəkat az gedəcək və elə də oldu. O vaxt elan etdim ki, mənim növbəti illərə planlarım olacaq və bir müddətdən sonra mətbuat konfransı keçirdim, prezident seçkilərində müəyyənləşdirəcəyim təşkilatın prioritetlərini müəyyənləşdirdim. Bu vaxt mən gələcəkdə ziyalılar və gənclərin vəhdətini qurmaq istəyirdim. Həmin ilin noyabr ayında Rüstəm İbrahimbəyovla cəmiyyətdə ziyalıların mövqeyi haqda görüşümüz oldu. Ondan sonra da biz Novxanıda "Ziyalıların Azərbaycan cəmiyyətində rolu" adlı konfrans keçirdik. Həmin konfransadan sonra Ziyalılar Forumunun yaradılması haqda qərar qəbul olundu.

Dekabr ayında isə İbrus teatrında Ziyalılar Forumunun ilk yığıncağını keçirdik. 4 il ərzində, 2013-cü ilə qədər mənim koordinatoru olduğum Ziyalılar Forumu addım-addım ölkədə ictimai rəyə təsir edən, nüfuzlu təşkilata çevrildi. Prezident seçkilərində müxalifət liderləri Ziyalılar Forumu ilə müxalifət partiyalarının birliyini təkid edirdilər. Hətta seçkilərə Ziyalılar Forumundan seçilən vahid namizədlə getməyi təklif edirdilər. Bu da apardığımız düzgün strategiyanın nəticəsi idi.

İstədiyimiz sayda səs ala bilmədik

Amma indi açığını deyim ki, özümü 2009-cu ildəki vəziyyətdə hiss edirəm. Mən şəxsən özüm üçün vəziyyəti belə qiymətləndirirəm ki, 2009-cu ildə olduğu kimi, oturub ciddi fikirləşmək lazımdır. Onda mən prioritetlərimi müəyyənləşdirmək üçün bir neçə ay vaxt istədim və sonra müəyyənləşdirdiyim prioritetlərdə əsas istiqamət gənclər və ziyalılarla işləmək xətti oldu. İndi də bu 4 illik prosesə qiymət vermək lazımdır. Burda uğurlarla bərabər, yanlışlıq da olub. Ən əsası, ölkədə demokratiyaya keçid baş vermədi, istədiyimiz sayda seçici seçkiyə gəlmədi, biz istədiyimiz sayda namizədimizə səs vermədi. Deməli, biz cəmiyyəti axıra kimi tərpədə bilmədik, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini ətrafımızda birləşdirə bilmədik. Ona görə də Milli Şura formatından kənarda cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri ilə işləyib, onları fəallaşdırmaq lazımdır. Bax, bunlar məni düşündürür və yenə də götür-qoy edib, yaxın dövrdəki prioritetləri müəyyənləşdirmək istəyirəm.

Demokratiyanın avtokratiya dövrü

- Azərbaycanda xalqın proseslərə laqeyd olduğunu deyirsiz. Amma Avropa – Almaniyada Angela Merkel, Rusiya, Ukrayna – Yuşşenkodan Yanukoviçə, Gürcüstan – Saakaşvilidən İvanişviliyə, o cümlədən, ərəb ölkələri və s. maraqlı proseslər gedir. Necə hesab edirsiz, ümumiyyətlə, Şərqi Avropadan başlayaraq, hakimiyyətlərin avtokratlaşmasına xalqların loyal yanaşması və bəlkə də hətta dəstək verməsinin səbəbi nədir? Sanki demokratiya avtokratiya mərhələsinə qədəm qoyur.

- Sizin bu məsələyə qlobal baxmaq təklifinizi qəbul edirəm. Bir şeyi nəzərə alın ki, bu yalnız coğrafi genişlənməni nəzərdə tutmur, qlobal baxanda buna bir tarixi proses kimi baxmaq lazımdır. Bu mənada siz dediyiniz bəzi məsələlərdə mənimçün təəccüblü heç nə yoxdur. Mən buna təbii baxıram və bu heç də demokratiyanın genişlənmsəi prosesinə zidd proses deyil. Ümumiyyətlə, demokratiyanın bir siyasi sistem kimi qurulmasını araşdıran xüsusi nəzəriyyələri var. Gəlin, belə analiz edək: ilk demokratik sistemlər Böyük Britaniyada, ABŞ-da quruldu. Və politologiyada bir məşhur nəzəriyyə yarandı ki, demokratiya protestant xristianlığın bir qolu, protestantlıq mədəniyyətinə uyğun sistemdir. 1960- 70-ci illərdən sonra demokratik sistemlər sürətlə katolik ölkələrə sıçradı. Bu özünü Portuqaliya, İspaniya kimi ölkələrdə daha aydın büruzə verməyə başladı: Franko hakimiyyətdən getdi, Portuqaliyada rejim dəyişdi. Daha sonra Latın Amerikası ölkələrində demokratik sistemlər oturuşdu - Çili və Argentinada islahatlar keçirildi.

Onda nəzəriyyə dəyişdi və dedilər ki, bu, provaslavlar istisna olmaqla, xristian mədəniyyətinə aid olan məsələdir. Sonra Ukrayna, Serbiya, Gürcüstanda məxməri inqilablar baş verdi və nəzəriyyəçilər fikrini dəyişdilər, bəyan etdilər ki, bu, ümumilikdə xristian aləminə uyğundur.

Ərəb baharı nəticəsində diktatorların devrilmə prosesi başlayandan sonra isə artıq qəbul olundu ki, demokratiyanın dini mənsəbi yoxdur, bu, insanlığa aid sistemdir.

Demokratiya ənənə üzərində qurulmalıdır

Bir tarixçi kimi qeyd eləyərdim ki, bizim tariximizdə də elə ənənələr olub. "Dədə Qorqud"u oxuyanda görürük ki, ildə bir dəfə xan öz evindən çıxır və evini xalqına yağmaladır.

Deyirlər bələdiyyə institutu... Bu bələdiyyə Ağsaqqllar Şurasıdır; tarixən hər kəndin, hər qəsəbinin seçilmiş adamları olub, onların məsləhəti ilə problemlər müzakirə olunub və həll edilib. Avropada bələdiyyələr uzun illər özünüidarə siteminin təzahürüdür. Amma bizdə bələdiyyələrin nə olduğunu bilmirlər.

Demokratiya gərək tarixi ənənələrin üzərində qurulsun. Demokratiyanı bir xarici mal kimi gətirib cəmiyyətə təqdim edəndə, xalq onu qəbul etməyəcək. Çünki təfəkkür baxımından yetişməlidir xalq, demokratiya öz ənənəsinə uyğun olmalıdır ki, qəbul etsin.

Bu iki geopolitik müdaxilə olmasaydı...

- Sizcə, təfəkkür baxımından demokratiya ilə bizi nə qədər zaman ayırır?

- Bizdə dediyiniz fərqi yaradan tarixi səbəblər var: 1828-ci il Azərbaycan xalqının iki yerə bölünməsi ilə biz təbii inkişaf mərhələsindən məhrum olduq. Əminəm ki, Azərbaycanı Rusiya imperiyası ilə İran öz arasında parçalayıb bölməsəydi, 19-cü əsrin ortalarında Avropadakı kimi bizdə də birləşmə prosesi gedəcəkdi. Artıq xanlıqların birləşmə prosesi gedirdi. O prosesi rus və fars rejimi dayandırmasaydı, biz vahid Azərbaycan yaradıb, öz təbii yolumuzla gedəcəkdik.

20-ci əsrin əvvəllərində Xalq Cümhuriyyətini qurduq, amma yenə də bizi axardan çıxardılar, təbii yolun ikinci dəfə qarşısı alındı. Bu iki geopolitik müdaxilə olmasaydı, Azərbaycan indi Avropa ailəsinin demokratik dəyərlərini özündə təcəssüm etdirən sayıılıb-seçilən ölkələrindən olacaqdı.

İndi də ideoloji baxımdan yanlışlıqlar var. Bizimkilər deyir ki, demokratiya yaxşı şeydi, amma bizim öz demokratiyamız olsun. Qəribədir, özləri Avropanın seçilən brendlərindən geyinir, övladları Avropada təhsil alır, pullarını Avropanın banklarına etibar edirlər, amma sadə xalqın Avropaya inteqrasıya etməsinə "öz dəyərlərimiz var" deyirlər.

19-cu, 20-ci əsrdə formalaşmış o yanaşmalar artıq 20-ci əsrdə işləmir

- Amma bayaq özünüz də dediniz ki, demokratiya hər bir xalqın təfəkkürünə uyğun olmalıdır, ənənələrin üstündə dayanmalıdır. Ənənlərimiz bu tarixi situasiya ilə əlaqədar qırılıbsa, bu təbii inkişafın qarşısı alınıbsa, bu yarımçıqlıq kompleksindən çıxmaq modeli kimi nə təklif edirsiz?

- Düz deyirsiz, məhz demokratiya tariximizin bir mərhələsi kimi, tarixi ənənələrimizin üzərində duran bir siyasi quruma ehtiyac gördüyümüz üçün El hərəkatını yaratdıq.

Siyasi hərəkat bir təbəqənin üzərində qurula bilməz. Hesab edirik ki, o ənənəvi ideoloji xətlər, 19-cu, 20-ci əsrdə formalaşmış o yanaşmalar artıq 20-ci əsrdə işləmir. Bizə ümumi ideoloji bərpa lazımdır. Bu yaxınlarda saytımz açılır, hətta biz bu ideoloji işin qurulmsı ilə bağlı kitablar nəşr etməyi düşünürük. Amma bizə bu işləri zamanında həyata keçirməyə imkan vermədilər. Ona görə ki, mart ayının 12-də EL hərəkatı elan olundu, martın 29-da ofisimizi əlimizdən aldılar. 10 gündən sonra başqa ofis tutduq, onu da əlimizdən aldılar. EL hərəkatında məcburi bir durğunluq yarandı.

Doğrudan da, demokratiya prinsiplərini xaricdən idxal etməklə yox, tarixi ənələrimizin üzərində dayanan şəkildə formalaşdırmalyıq.

Yol hardan başlanmalıdır: yuxarıdan, yoxsa aşağıdan?

- Katarsislə müqayisə eləyək: bir aşağıdan təmizlənmə var, bir də yuxarıdan. Yuxarıdan Allahın qismətidir, aşağıdan isə insanın varlığa tükənməz inamı və illərin zəhməti. Bu mistik təmizləməni cəmiyyətin üzərinə keçirib demokratiya ilə əlaqələndirək: insanların aşağıdan demokratiya qurmağa hazır olmadığını görürük. Necə düşünürsüz, "yuxarıdan" təmizlənmə başlaya bilərmi və avtokratiya burda necə rol oynaya bilər?

- Politolgiya elimində dediyiniz problemi belə qoyurlar: bəzi hallarda çox sərt üsullarla "yuxarıdan" aparmaq olar. Hətta dediyiniz kimi, bəzən avtoritar üsullar daha effektli olur. Dünyada bir neçə belə təcrübə var: Çilidə, Pinoçetin dövründə və Cənubi Koreyada hərbiçilər hakimiyyətdə olduğu zaman. Türkiyədə də hərbiçilər hakimiyyətə gələndə demokratiyada böyük sıçrayış baş verib.

Demokratiya keçidində bəzən azad sözə məhdudiyyət qoyulur

Bunların hamısının ümumi prinsipləri var. Birincisi, hakimiyyət özü islahatlara meyilli olur və xalqın gələcəyinin demokratiyaya bağlı olduğunu dərk edir. Müxtəlif səbəblərdən hakimiyyət hesab edir ki, sosial-iqtisadi islahatlar bir addım siyasi islahatlardan qabaqda getməldir. Bu mənada hansısa bir dövrə müxalifət partiyalarının, azad mətbuatın hüquqları məhdudlaşdırılır, insan haqları ilə bağlı müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur. Amma həmin dövrdə hakimiyyət korrupsiyaya qarşı çox ciddi mübarizə aparır. Qanunun aliliyini təmin edir. Daha sonra o rejimlərdə azad sakibkarlıq formalaşır və onların hüquqları tam təmin olunur. Ölkədə azad iqtisadi mühit yaranır. Artıq bundan sonra xalq siyasi azadlığını tələb edir və xalqın istəyi ilə bu islahatları həyata keçirən komanda hakimiyyətdən gedir.

Bir çox ölkələrdə hakimiyyəti ələ keçirənlər...

Yəni demokratiyaya keçidi formalaşdırdıqdan sonra hakimiyyəti xalqa təhvil verirlər. Amma çox təəssüf ki, bu misallardan çox çəkə bilməyəcəm. Əksinə, bir çox ölkələrdə hakimiyyəti ələ keçirənlər elə korrupsiyanın başında duranlar olur. Nə siaysi, nə sosial, nə də ki, iqtisadi azadlıqları tanıyır. Yəni siz dediyiniz katarsis - avtoritar modelləşdirmə - nümunəsi təəssüf ki, çox azdır, ona görə ideoloji-siyasi proqramla xalqın özünü hazırlamaq lazımdır.

Heydər Əliyevin gənc kadrı – Eldar Namazov

(Davamı var)

Yazının davamında:

Hakimiyyət komandasında çalışan Dilarə xanım Eldar Namazovun bibisidirmi?..

Heydər Əliyev Namazovu çağırıb nə dedi...

Heydər Əliyevin işlətdiyi məşhur söz hansı idi?...

Eldar Namazov Heydər Əliyevi necə ümumiləşdirdi?

Vəfa Quluzadə, Eldar Namazov və Tofiq Zülfüqarovun eyni vaxtda istefa səbəbi...

Və daha nələr...