Axar.az tənqidçi Elnarə Akimovanın "Səni axtarıram, poeziya!" silsiləsindən olan yazısını təqdim edir:

Poeziyadan danışmaq, ondakı təmayülləri, forma-məzmun yeniliklərini təhlil etmək bir ilin zaman çərçivəsinə sığacaq problem deyil. Ədəbiyyatda keyfiyyət dəyişimi həmişə illəri, bəlkə də onilliyi çevrələyən bir məsələdir. Bu baxımdan, 2015-ci ilin poeziyasından danışmaq haradasa, üçüncü epoxanın poetik mərhələ özəlliklərindən söz açmaq, onda gedən məziyyətləri üzə çıxarmaq deməkdir. Şeirlə bağlı təsnifatımızı adətən, bu problemlər üzrə aparırıq: poeziyada mövcud axınlar, işlək vəznlər, yeni şeir şəkilləri, forma və məzmun axtarışları. Bu təbii ki, poeziyamızın son illərində iç-içə doğulan, yaşayan, mövcud olan mövzular sırasıdır. Eləcə də o şəkildə ki, ənənəvi olaraq poeziyada bölgülər aparırıq – ənənəvi, modernist, eksperiment səciyyəli şeir deyə, düşünürəm ki, buna da o qədər gərək yoxdur artıq. Çünki müxtəlif illərin poeziya mənzərəsinə nəzər yetirəndə orda hər növ təsnifatın təmsilçiləri olduğunu görürük. Mən daha çox poeziyanın problemlərindən danışmaq istəyirəm. Əlbəttə, çox arzulayardım ki, poeziyanın problemlərindən deyil, hadisəsindən bəhs edim. Görünür, gözlənilən hadisə baş verməyəndə problemlər üzə çıxır artıq, ya da belə deyək, hadisə yoxdursa, buna əsas verən problem vardır demək ki... Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, yola saldığımız ildə də poeziyanın daha çox problemləri müzakirə predmetinə çevrildi. Məsələn, "Azərbaycan" jurnalının 5-ci sayında "Çağdaş Azərbaycan poeziyası – problemlər, portretlər" mövzusunda müzakirə təqdim olundu, Elçin İmanovun "Şeir yaza bilmirsiz", Qəşəm Nəcəfzadənin "Mən necə şeir istəyirəm" məqalələrində poeziyamıza dair müxtəlif problemlər aktuallaşdı. Bu durum əksər şairlərin şeirlərində belə şikayət ovqatında sərgiləndi. V.Bəhmənli yazırdı ki,

söz ovuna çıxır hələ

yeldən qanad taxır şeir,

yaxa vermir şairlərə

aralıdan baxır şeir...

Qeyd edim ki, hər hansı problemlə bağlı məqalə və müzakirələrin meydana çıxmasının ona dərin nüfuz üçün böyük faydası vardır. Şeirlə bağlı aparılan söhbətlərin, yaradıcılıq istiqamətlərinin üzə çıxarılmasına yönlənən hər növ yanaşmanın o cümlədən. Belə söhbətləri qorunan milli koloritə, yaşayan yaddaşa bir nişanə saymaq olar. Milli kolorit deyərkən, ötən il sevimli şairimiz Məstan Günər haqqında çap olunan "Məstan deyər, dillərdədir bayatım" kitabını qeyd etməyim yerinə düşər. Bu faktı nahaqdan xatırlatmıram. İllər keçir, yeniliklər biri digərini əvəz edir, əsl şeirsə bütün və hər cür ultramodern dalğanı yarıb önə keçir. Zamanın tufanları onu adlaya bilmir. Əsl şeir demişkən, deməyi borc bilirəm. 2010-cu ildə poeziya ilə bağlı illik məruzəmi edərkən meydanı başına almış zəif şeirlərin suçunu həm də ədəbi orqanların, saytların məsuliyyətsiz yanaşmasında aramışdım və bu gün də fikrimdə qalıram. Təbii ki, yaxşı şeir öz oxucusunu tapır, necə deyərlər, "şeir müəllifindən ayrı öz taleyini yaşayır" (R.Rövşən). Amma oxucu zövqünə və vaxtının səməsinə hesablanmış stixiya ilə fəaliyyət göstərmək həmişə əsas meyara çevrilməlidir. Bu mənada, ötən il "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunmuş şeirlər əsl poeziyaya, sözə, sənətə olan dəyərin və onu yüksək formada təqdim etməyin örnək nümunəsi idi. Belə ki, burada Z.Yaqubun "Qoşmaların nağılı"ndan tutmuş adı ədəbi mühitdən müəyyən mənada kənarda qalan Bahadur Fərman, Sahib İbrahimli, Elxan Yurdoğlu, Saleh Qurbanov və b.-nın şeirlərinə qədər yer vardı və hər biri dolu, dolğun yaşamla poetik müstəviyə gəlirdilər. İndi keçək problemlərə.

Hecanın qalib durumu, yaxud sərbəst şeir şəklinin tənəzzülü

Ötən illərə qədər daha çox heca vəzninin tənəzzülündən bəhs edirdik. Həqiqətən də, sərbəst şeir şəkli o qədər irəli getmişdi ki, hətta yaşlı nəsil şairlər belə daha çox bu vəzndə yazır, çağın dəbinə uyğunlaşmağa çalışırdılar. Bu günsə deyə bilərik ki, sərbəst şeir şəklinin bütün prinsipləri deformasiyaya uğramaqdadır. Necə deyərlər, "Yenilik" aşiqi, naşı "şəyir­d­lər"­/Nəzmin ağ bəhrində sərbəst üzürlər" (Ç.Əlioğlu). Heca vəzni qafiyəpərdazlığa necə geniş meydan verə bilirsə, yəni, qafiyəyə köklənib istedadsızlığı pərdələyə bilmək, qafiyə arxasında gizlənmək mümkünsə, sərbəst şeir şəkli də hədsiz sərbəstliyə getmək, vəzndə azadlığı – anarxiya səviyyəsində dərk etmək və düşüncələrini sağa-sola sapmaqla şeir yaz­dığını güman etmək həvəskarlara bir növ imkan yaratmışdır. Poeziyanın hazırkı durumuna nəzər saldıqda qeyri-normativ leksikanın, bayağı psevdofəlsəfi ritori­kanın baş alıb getdiyini görürük. Saxta modern yeniliklərə və məcaz özbaşnalığına geniş meydan verildiyi indiki vəziyyətdə bu axının qarşısını nə ilə almaq olar sualı önündə duruxub qalırsan. Şeirdə ölçü hissi tam sıradan çıxıb, halbuki poetik mətnin normativ, requlyativ prinsiplərindən əsas olanı ölçüdür. Yəni, şeirdə ölçü yoxdursa, başqa nədən danışmaq olar və onu nədən poetik mətn adlandırmaq olar? Qeyd edim ki, poeziyada yenə də hecanın aparıcı mövqeyi güclənir. Bunun bir səbəbi müəyyən yaşa dolmuş şairlərin milli özünədönüşü ilə əlaqədardırsa, digər səbəbi, sərbəst şeir şəklinin ifratlarından doğan inkardır. Əlbəttə, "gənc şairlərə, əvvəlcə klassik qəliblərlə başlayıb, sonra inqilabçı olmağı tövsiyə edirəm", - yazan argentinalı yazar Leopoldo Luqones kimi bunu mütləq imperativ kimi irəli sürmürük. Ən azı poeziyamızda Aqşin Yenisey imzası var ki, sərbəst şeirlərilə 2000-ci illərin əvvəllərinin ədəbiyyat faktına çevrilməyi bacardı. Amma bu gün gənc yazar da anlayır ki, artıq sərbəst şeir şəkilli şeirlə inqilabçı görünmək mümkün deyil. Səbəb yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu şeir şəkli ilə bağlı meydana çıxan neqativlərin mövcudluğudur.

Ötən il heca vəzninin ən uğurlu nümunələrinə M.Yaqubun, Z.Yaqubun, Ç.Əlioğlunun, S.Rüstəmxanlının, Məmməd İlqarın, Sabir Sarvanın, Ramiz Qusarçaylının, Qoca Xalidin, Əjdər Olun, Zirəddin Qafarlının, Anar Həbiboğlunun, Faiq Hüseynbəylinin, Rafiq Yusifoğlunun, Arzu Hüseynin, Ramiz Kərəmin və b. şeirlərində rastlaşdıq. "Bir uzun küçə" şeir toplusunda yer almış M.İlqar, R.Qusarçaylı, S.Sarvan, Q.Xalid və Ə.Olun şeirləri bizdə heca vəzninin yaşarı­lığına inam oyatdı. M.İlqarın təcnis və gəraylılarında güclü kolorit, el havasının ruhu hiss olunur. Bu kolorit lirik-publisist intonasiyanın güclü olduğu R.Qusarçaylı şeirlərində daha çox kənd mənzərələrinin, Q.Xaliddə təbiət-insan birgəliyinin, S.Sarvanda isə vətən mövzusunun, tarixi keçmişimizin yenidən mənalandırılması ilə qüvvətli bir cizgi kəsb edir.

Bu yurd neçə dəfə qana çəkilib,

Quruyan dəniztək sinib özünə

Axtarsan Vətənin sərhədlərini,

Düş tarix boyunca qanın izinə. (S.Sarvan)

Barat Vüsalın, Aydın Murovdağlının, İbrahim İlyaslının ("Sevgi şeirləri: "Ömrüm", "Hardasan", "Məşğulam"); Əjdər Olun ("Solaxay", "Anamı xatırladım", "Atam, ay atam"), Vasif Süleymanın, Avdı Qoşqarın, Adil Cəmilin, Qəşəm Nəcəfzadənin heca vəznində yazdıqları şeirlərdə milli qatlardan süzülüb ahəng, ölçü, məzmun fərqliliyi qorunub saxlanır.

Yarsan, qopma bütövümdən, yarımdan,

Yazıq günüm yarım axşam, yarım dan.

Kimə deyim yarımadım yarımdan,

Görən varmı sinəm kimi daş barı?!

Gəl, həsrəti doğra incə, kəs incə,

Sevənlərtək olmaz bircə kəs incə.

Kaş öləydim eşq ağrısı kəsincə,

Əzizlərəm Tanrı verən bu barı.

Bu gözəl rədifin müəllifi Sahib İbrahimlidir. S.İbrahimlinin şeirləri bütöv, kompleks yanaşmanın təzahürü, dolğun, yaşanmış duyğuların, ürəkdə iz qoyan təəssüratın nişanəsidir. Milli ənənəvi şeirin bədii intonasiya sistemi bu şairin şeirlərində poetik nida və suallarla birləşmiş olur və onlardakı müəyyən həyati detallar duyğuların ifadəsində poetik əyaniliyə xidmət edir. Bu səbəbdən S.İbrahimlinin "Pəncərə dalında bir qız ağlayır", "Sənsiz", "Şair sevgisi", "Kəpənək" şeirlərində dəfələrlə işlənmiş obrazlar yeni tərzdə poetik düşüncənin predmetinə çevrilir. Yaxud Q.Nəcəfzadənin "Gəlirsən", "Qoşma", "Sevgili yağış", "Payız" adlı lirik nəğmələri romantik metaforaları, həzin sevgi bəlirtiləri ilə yalnız forma deyil, həm də məzmun planında gələnəksəl poeziyanın varisi kimi çıxış edir.

Bürünüb buluda, bürünüb suya,

Bu gecə, bu gecə bir ağlayan var.

Payız adamları verib yuxuya,

Əlini dizinə vurub ağlayar.

Bu gecə, bu gecə bir ağlayan var,

Həsrətin əvvəli, vüsalın sonu.

Aldanan qız kimi ağlayır payız,

Bəlkə də, durnalar aldadıb onu.

V.Bəhmənlinin "Beş damla" kitabı qoşma, səkkizlik, gəraylı kimi klassik şeir şəkilləri ilə zəngindir. Parıltılı forma elelmentləri, fərqli poetik deyim, ifadə və təsvir çalarları ilə zəngin bu şeirlərdə daha çox xalq poeziyasının biçimlərinə üz tutulması nəzərdən qaçmır. Eyni zamanda, şairin yaradıcılığı üçün xarakterik olan bir cəhəti də önə çəkməyi labüdləşdirir. V.Bəhmənlinin son illər yazdığı şeirlərdə daha çox düşüncənin melodiyası eşidilir, poetik stixiya öz yerini səssiz fikir axarına verir. Metafizik qata açılan bu şeirlər şairin mənaya varmaq niyyətinin təzahürü kimi mənalanmalıdır. Onun şeirlərində tez-tez hallanan "bilmirəm" nidası da həqiqət və mahiyyətin dərki baxımından simvolik çalar kəsb edir. Yalnız içinə enən ruhun dünya ilə dialoqu bitir, "dil tutulması" baş verir, daha çox heyrət, daha çox çözmək ehtirası önə keçir. Nəticədə şairin metafizik düşüncə notlarında qələmə aldığı dünya və insanla bağlı şeirlər mahiyyətin və mənəvinin ifadəsinə xidmət eləyir:

Darvazamı döyən çıxar mənim də

Bəlkə, bu gün?..

Sabah, bəlkə?

Bilmirəm.

Həsrətləri cüda eylər tənimdən,

Bəlkə, bəndə?..

Allah bəlkə?

Bilmirəm...

Od bürüyər bir anda dörd yanımı –

Duruldarmı laxtalanmış qanımı?

İstəyimə qul eyləyər canını

Bəlkə, tövbə?..

Vallah, bəlkə?

Bimirəm..

Gənc şair Faiq Hüseynbəyli də son kitabındakı şeirlərdə həm məzmun, həm də intonasiya planında metafizik sınırlara, tanrısal eşqi tərənnüm edən qatlara çıxır. Daha çox introvert düşüncə, eşq, tale, tənhalıq romantikasının ekzistensial kədərlə qovuşuq təcəssümü kitabdakı əksər şeirlərin başlıca qaynağını təşkil edir.

Bir iynənin ucu boyda

olsa da, sev... günahdımı?

Bu eşqə hansı ad verək?

Aşiq quldumu, şahdımı?

Həsrət vüsala təndimi?

Vüsal saçımda dəndimi?

Bu eşq dərədə çəndimi?

Dağlardan qopan ahdımı?

Bu sevgini var eləyən,

Dünyamızı dar eləyən.

Səni mənə yar eləyən,

Şeytandımı, Allahdımı?

F.Hüseynbəylinin xüsusilə, heca şeirlərində metafizik mövzu daha aparıcıdı, müəllif poetik təsvirin predmetinə çevirdiyi bütün mövzulara ruhun dərinliyinə vararaq, virtual dünyanın məhculluğundan nəzər yetirir.

Hardasa bir göz yaşı,

Yanağına iz salar.

Hardasa bir göz yaşı,

Dodağında qocalar.

Tanrı da ağlayar, bax,

Bir təsəllidi yağış.

Biz ki, insanıq, bəlli,

Tanrını kim qarğamış?!

Çağdaş poeziyamızın çoxçalarlı üslub axtarışlarında billürlaşan imzalardan olan Anar Həbiboğlunun şeirlərində axar-baxarlı, tükənməz enerji ilə süslənmiş dil potensialı var və dilin ifadə imkanları sayəsində müəllif ənənəvi və modern düşüncənin uğurlu sintezini yarada bilir. Anar Həbiboğlu təsvir predmetinə çevirdiyi bütün mövzularda yaşam fakturasına dayanıqlı olan müəllifdir və hisslərini şeir ölçüsündə, məna dərinliyində ifadə etməyə nail olur:

Yüz yerdən sınan ürək indi parça-parçadı,

Hər sınan parçası da tənhadı, təkdi bəlkə.

Məni öpən o qızın kirpikləri fırçadı,

Bir ötən məhəbbətin rəsmini çəkdi bəlkə.

Önəmli olan bu ki, A.Həbiboğlunun şeirləri təkrar, təqlid biçimində doğulmur, təzə-tər duyğuların qanadında birbaşa poeziya estetikasından nəşət edir. Burada sevgi, həyat, ölüm, yaradılış haqda meditativ düşüncələr şəxsi kədər çevrəsini yararaq ilahi və real duyumların təzahürü olaraq bütövlük qazanır.

Eşq haqqında bu rəvayət, bu nağıl

Başlamamış qurtaracaq bəs haçan?

Bu ömürdü, sən yalançı, mən dəli,

İnanırdım, qoy inanım sonacan...

Eh, qurtaraq bu söhbəti, nə xeyri,

Peşman-peşman mən gülürəm, sən ağla.

Əlini qoy ürəyimin üstünə

Heç olmasa ağrısını sığalla.

Heca vəznindən söz düşmüşkən, Z.Yaqub, M.Yaqub, M.Aslan kimi ilk növbədə, milli dil hadisəsi sayılan şairlərimizin adını çəkməyə xüsusi ehtiyac var. Çünki məhz, bu şairlərin yazdığı nümunələrdə dilin bütün etno-psixoloji ifadə çalarları ehtiva olunur. Xalqın milli yaddaşı, milli kimlik duyğusu, milli koloriti və s. Ötən il Z.Yaqubun xəstəlik və ağrılarla çarpışdığı məqamlarda meydana qoyduğu "Qoşmaların nağılı" başlıqlı silsilə şeirləri şairin susmayan könül rübabının nişanəsi olmaqla bahəm, bu yaradıcılığa məxsus dil qatlarına eniş mənasında uğurlu sənət örnəkləri idilər:

Səni dönə-dönə salamlayıram,

Sən qoşmam, sən laylam, sən bayatım ol.

Dünyaya gəlməyim getmək üçündür,

Mənim ilk sevincim, son saatım ol.

Düzləri dolaşam, dağları aşam,

Gərək çaylar kimi qaynayam, daşam.

Yerlərə sığmayan toyum, tamaşam,

Göylərə sığmayan büsatım sən ol.

**

Ürək də, baxış da, könül də, göz də

Dünyanı dərindən duymaq üçündür.

Öpüb bu torpağı duz-çörək kimi,

Gözünün üstünə qoymaq üçündür.

Sevdiyin nə varsa, sənin yarındı,

Ətək çiçəyindi, zirvə qarındı.

Allah nə veribsə, insanlarındı,

Hamısı el üçün, oymaq üçündür.

Mövzu dəyişikliyi. Milli poeziyamızda təqlid aparıcıdır, yeni nəfəs kasadlığı hiss olunur. Əksər şairlərin öz yolu görünmür, hazır qəliblər, obrazlarla işləyirlər. Salam Sarvan 90-cı illərdə poeziyaya gətirdiyi şeir özəlliyini öz nəfəsində qoruyaraq çağımıza gətirib çıxara bilmədi, əvəzində təsirinin yetirdiyi şairlər ordusu iki onillik onu təqlid etmədə.

Ağ saç kölgə salmaz üz ağlığına,

İllərin, zəhmətin gücünə çıxır.

Nəsə, görmədiyi günlərin rəngi,

Get-gedə adamın saçına çıxır.

Yaxud:

İçini-çölünü başqa eləyib,

Bütün ömrü boyu "keşkə" eləyib,

Yaşamır, ruhuna qoşqu eləyib,

Bədənin sürüyüb gedir adamlar...

(Elşad Ərşadoğlu)

Mən təsadüfi imzalardan bəhs eləmirəm, hətta tənqid üçün də mənim predmetim nisbətən istedadı, ruhu ilə seçilən imza ola bilər. Amma zaman keçir, gənc şairlər heç cür özlərinə çıxa bilmirlər, şairlərin ölüm, həyat, tale ilə bağlı yazdığı nümunələrdə mövzunun yeni biçimdə təqdimi ilə az rastlaşırıq, yüzlərlə şeirlərin imzasını dəyişsək, heç nə dəyişməz. Çünki poeziyada üslubu, intonasiyası, yolu ilə seçilən imzaların yeri çox daralıb. Daha çox təsir, daha çox imitasiya var. İndi bir Axundov sehri lazımdır ki, bu tilsimi bir toxunuşla yox etsin, yeni Sabir, Cavid, Hadi timsallı üslub müxtəlifliyi gəlsin poeziyaya.

Bu gün poeziyada mövzular deyil, ona münasibət dəyişib. Vətən, Tanrı, şəhər, sevgi anlayışlarına münasibətdə fərqli əda hakim olmaqdadır. Bunlar desəm ki, 90-cı illər şeirinin uğradığı dəyişikliklərin nəticəsidir, məncə, tam gerçəyi ifadə etmiş olaram. R.Rza nə deyirdi: "Adı, insanlığın ömür yolu/ şəklin müəllifi zaman". Bu təbəddülatların da bir müəllifi var əslində: Zaman.

90-cı illərdən başlayaraq poeziyamızda elə imzalar oldu ki, öz poetik yaşamları ilə "geriyə qayıdış"ın ən yaxşı nümunələrini yaratmaqla bahəm, həm də gələcək şeirin inkişaf trayektoriyasının cızılmasına səbəbkar oldular. Amma bu gün sərbəst şeir adı meydana qoyulan əksər nümunələr milli poeziya kələnəklərinin bütün dəyərlərinə yad, yabanşı görünür, adi söz oyunundan uzağa getmir.

evdən zibil çıxartmazlar

qonşuya ağartı verməzlər

evlərinin bərəkəti qaçmasın deyə

amma yenə nəsə kəm olar süfrələrində

xiyar doğrasalar salatlarına

pomidor qalar

pomidor doğrasalar

xiyar

(Sevinc Elsevər)

Bəli, hər şeyi poeziyaya çevirmək olar. Çünki poeziya ilk növbədə, bir-biri ilə əlaqəsi olmayan predmetlərin uyğunluğundan hasilə gələn obrazların bədii təsir qüvvəsi ilə dərin görünür. XX əsr ispan poeziyasının nümayəndəsi Xuan Ramon Ximenes xəstəxananın həyətində, zibilliyin yanında bitən güllərdən yazmışdı və gözəl də yazmışdı, buna görə Nobel alacağı qədər gözəl. Çünki ilk növbədə, poetik yaşamını ortaya qoymuşdu. Bu gün yazılan əksər şeirlərdə isə poetik yaşam hiss olunmur. Verlibr, ağ şeir kimi tanınan, hər cür qafiyə və vəzn məsələlərindən uzaqlaşmış şeir şəkli yerini möhkəmlətdikcə, şeirlə nəsr arasında fərq yoxa çıxdıqca şeir də sanki sıradan çıxır. Məsələn, yuxarıdakı şeirdə adi məişət söhbətindən o yana gedə bilməyən bu təsviri, naturallığın son həddi olsa belə daha çox nəsr texnologiyasının imkanları çərçivəsində işləmək daha doğru olardı. Əks halda, şeirin adicə hekayətdən fərqi nədə olur?

Yaxud uğurlu şeirdən daha çox uğurlu misra yaratmaq cəhdi var poeziyada. Halbuki şeir bütöv, kompleks yanaşmanın təzahürü olaraq doğulmalıdır. Ayrılıqda uğurlu misralar isə hələ şeirin alınması, poetik yaşamın sərgilənməsi deyil. Bir misraya yığılmış poetik enerji, nəfəs şeirin bütün məkanını çevrələmir. Şeir ilk növbədə, fərdi nəfəs, intonasiyadır. Ki, oxucu şairin bu nəfəsində bir də öz dünyasının rəngini, duyumunu, ovqatını tapa bilsin.

Şeirimizdə yeni fikir axtarışı hiss olunmur. Təkrarlara yol verir. Məsələn, son vaxtlar aşağıdakı misraların ehtiva olunduğu saysız şeirlərə rast gəlmişəm və bu gün də bu misralar yeni poetik düşüncə predmeti kimi təqdim olunur:

O üz- bu üz bu dünyanı,

Bir də basar su dünyanı,

Düzəltməkçün bu dünyanı

Yaradan göydən enəcək.

Bizdə şair hələ də:

Biz savaş görmüşük, savaş oğluyuq,

Bəs edər bu qədər imtahan, vallah.

Dərdimlə gizləndim, görmədin məni,

Bax indi burdayam, burdayam, Allah..! (Ramil Mərzili)

- deyə özünü Allahın yadına salır və düşünmür ki, indi poetik düşüncənin, şeirin özünü yaddaşın məxəzinə düşməyə cəhd eləməsi vaxtıdır. Tanrı ilə söhbət fərdi duyğuların qanadında təqdim olunur yenə. Şairin şəxsi kədərindən çıxıb bütövləşmir. Çağdaş şeir daha çox "indi"yə işləyir, bütün mövzu, ideya polifoniyası bu günün müstəvisinə proyeksiyalanır. Mən poeziyanın indiki durumuna münasibətdə İ.Fəhminin bu fikri ilə razıyam: "Doxsanıncı illərin poetik ab-havası, məncə, indikindən daha dərin, daha energetik idi. Hərçənd ki, həmin vaxtlar ölkənin şəraiti çox ağır idi. Sonra elə bil ki, o enerji sərf olundu və müasir ədəbiyyatımız Şərqlə Qərbin arasında qaldı... Yavaş-yavaş şair təbiətinin mahiyyəti dəyişdi, şeirdən ideya, fəlsəfə itdi".

Bəli, çağdaş şeirdə gələcəyə yollar aranmır. Qərblə şərqin arasında azıb qalmışıq, səmti müəyyən edə bilmirik. Əsl sənətsə nə Şərqdir, nə Qərb. Əsl sənət dünyadı, kainatdır.

Müharibə mövzusu. Poeziyanın durumu ilə bağlı daim nikbin danışan şair V.B.Odər ilin əvvəlində verdiyi bir müsahibədə yenə sevincə köklənərək belə bir fikir söylədi: "Şeirimizi orduya çevirə bilsəydik"... Araşdırma apararkən, milli poeziyamızda da rəşadətli ordu simvolikasının əlamətlərini axtarmağa rəvac verdim. Amma bu şeirlərdə dominant olan başqa xüsusiyyətlərə rastladım: sevinc hissinin, məmnunluğun, "gözəl gələcəklə" bağlı qurulan xəyalların ifadəsi azalıb, "döyüşkən xalq" obrazını göz yaşı tökən, gücsüzləşən "məzlum xalq" obrazı əvəz edib. Belə bir ordu ilə qələbə sevincli şeiri Xankəndinin ən uca zirvəsindən səsləndirə bilərikmi? Yox, əlbəttə. Poeziya yenə də XX əsrin birinci yarısının hürr, istiqlal duyğulu şeirlərinə uduzur. Baxmayaraq ki, ötən ay Qarabağ məsələsi bağlı yaşadığımız qürur hissi, orduda ard-arda qazandığımız nailiyyətlər xalqın içindəki cəsarət hissini büsbütün ortaya çıxartdı və mən nədənsə bunun, yəni millətin gizli emosiyası kimi təzahür edən Qarabağ kükrəyişinin zəminini 20 ildən artıq zaman kəsimində Vətən anlayışının Qarabağ anlayışı ilə birləşib, sinonim sözlərə çevrilməsində aradım və düşünürəm ki, bizdə müharibə ilə bağlı ən gözəl, coşğulu nümunələr indən belə yaranacaq.

Hələliksə, çağdaş nümunələrdə görünən başqa mənzərədir: əvvəlki çılğınlıq, çağırış, hay-küy, irəli atılma cəhdləri öz yerini inləyən kədərə buraxıb. Təəssüf və ümidsizlik ağrısı daha öndədir. Emin Pirinin şeiridir:

Şəhid məzarlarını

mərmərə bükdük,

daş qoyduq başlarına

qalxa bilməsinlər

üzümüzə tüpürməyə

Poetik mətnlərdə iç dünyaya üz tutulması, mənəvi-ruhi aləmə ünvanlamalar, Tanrıya, İlahiyə müraciətin ağırlığı hiss olunur. Yaşananlardan yorulma duyulur və bu mənəvi yorğunluq yalnız fiziki ömrün gətirdiyi yorğunluq deyil, daha çox qlobal anlamda dünyada görülən haqsızlıqdan, tökülən qanlardan və həll edilməmiş problemlərdən usanan şair ruhudur. Əlbəttə bu gün də poeziyada Ölüm, Müharibə, İtki, Şəhidlik, Vətən sevgisi, Türkçülük, Azadlıq şeirimizin prioritet mövzuları kimi çıxış edir, lakin artıq çağırış, pafos, çılğınlıq hissinin ifadəsi azalıb. Ötən ilin poeziyasında Qarabağla, müharibə ilə bağlı sülhə çağırış məramlı nümunələr (məsələn, F.Qocanın şeirləri, Q.Nəcəfzadə "Uşaqlara salam" şeiri və b.) yer almışsa da, mübarizlik, döyüş hissinin qismən Zəlimxan Yaqub, Sabir Rüstəmxanlı, Məhərrəm Qasımlının şeirlərində qorunduğu bəlli oldu. Xüsusən, M.Qasımlının "Yağmur qoxusu" kitabına toplanmış şeirlər qürur, azadlıq hissinin kompleks ifadəsi, qəhrəmanlığın təcəssümü baxımından əhəmiyyətli təsir bağışlayır. Nikbinlik və ehtirasla yoğrulmuş bu şeirlərdəki bədii çalarlar müəllifinin mövzuya həssas münasibəti ilə bahəm onun üslub və intonasiya axtarışlarının yeni istiqaməti kimi meydana çıxır:

Ərənlərə salam olsun,

Durub pişvaza gedəlim!

Qandan qorxan qoy almasın,

Biz dəstəmaza gedəlim!

Yürü atlan dan yerindən,

Oynasın meydan yerindən.

Bahar doğsun dan yerindən –

Qış ötsün, yaza gedəlim.

Döyüş mərdin meydanıdı,

Dəli nərə nişanıdı.

Bayraq şəhidlər qanıdı,

Bayrağımıza gedəlim!

"Şeirimizi orduya çevirə bilsəydik"... Təəssüf ki, poeziyada bunun kimi hərəkət yaradan, ordu coşğusunun əsası ola biləcək nümunələr çox azdır. Daha çox müharibə ağrısını görüntüləmək cəhdi öndədi və iş də bundadır ki, bu ağrının belə yeni estetik biçimdə təqdimi yoxdur. Bəli, bizdə müharibəyə qlobal nüfuz hələ dərinləşməyib. Müharibəyə insan ağrısı kimi baxmaq, onun bütün çalarları ilə ədəbiyyata gətirmək baxımından poeziyada xüsusi təmayül hiss olunmur. Gənc yazar Fərid Hüseyn esselərinin birində yazır: "Deyirlər ədəbiyyat işıq axtarışıdır. Amma unutmaq olmaz ki, işıq axtarışı qaranlıq qorxusundan yaranır. Bu mənada, işıq axtarışı adı ilə "nikbin poeziya" yaratmaq cəhdi, hələ şeytandan uzaq olmaq deyil, içindəki şeytanı qaranlıqda gizlədib, işığa qaçmaq "hünəridir".

Mən gənc müəllifin işığa qaçmaq labüdlüyünü bu gün daha çox ona görə arzu edirəm ki, ədəbiyyata bu zaman zamansız şeirlər və qəhrəmanlar daxil ola bilər. Çünki hədsiz işığın altında mənfi və müsbət qəhrəman olmur, İnsan olur. Onun düşüncələri, çağırışları, duyumları olur. Bu gün müharibənin fəlsəfi dərkini, dramatik ifadəsini verən, müharibə fəlakətlərinə ithaf оlunmuş möhtəşəm şeir nümunəmiz yoxdur, yazılan şeirlər müharibə barədə ağrıtmaqla bərabər həm də düşündürən, ciddi bir poeziya nümunəsi kimi doğulmurlar. Onu demək istəyirəm ki, ötən ilin poeziyasındakı nəzərə çarpan təmayüllər, şeirdəki forma və məzmun çalarları ümumən, son illər milli şeirimizin ehtiva etdiyi bir çox xüsusiyyətləri daşıyır. Təbii ki, dəyişən, təbəddülata məruz qalanlar da var. Amma müharibə mövzusunun işlənməsi baxımından dərin ictimai-sosial siqlətli poeziyaya doğru uğurlu addımın şahidinə çevrilmirik.

Eləcə də Dünya, Həyat mövzusu. Təsəvvür edin, poeziya dünya xitablı, ömürdən şikayət, Allaha ünvanlanan, təklik, tənhalıq şeirləri ilə doludur. Amma necə? Bu mövzularda ənənəvi poetik sistemin zəif təkrarı ilə. Hətta tanınmış söz adamlarının belə şeirlərinin qafiyəpərdazlığa, söz yığınına uğradığına şahid oluruq. F.Məmmədli yazır:

Vida bu yalqız həyata

Vida bu simsar həyata

Mən gedirəm düz həyata

"Yox" adlanan "var" həyata

əlvida bizdən aralı

dörd yanı bulvar həyata.

Bu cür söz oyunu Nazim Əhmədlinin şeirlərində də yer alır:

mənə təntimə, acıma,

əllərini çək saçıma;

ürəyini qoy ovcuma,

qaçım bu dünyadan çıxım.

Şərhə ehtiyac varmı? Yox, məncə...