Salam Sarvan: "Mən bu dərinliyə girməyə hazır deyiləm"

"Həyat bir tamaşa, insanlar isə aktyordu" fikri bəlkə də, bu günümüzlə səsləşmir. Bizə görə həyat bir idmandı, insanlar isə oyunçu. "FutQOLaktika"da futbolçu kimi şair Salam Sarvanı sınağa çəkdik. Onun hansı cinahda, necə bir eşqlə oynadığını siz müəyyənləşdirin...

- Salam bəy, 90 dəqiqə meydanda olanda darıxmırsız?

- Yox. Ancaq fasilələrdə darıxıram. Bu fasilələrə-boşluqlara düşdüyüm hallar tez-tez olur. Hərçənd indiki "oyunları" hakimlərin yox, tamaşaçıların fiti idarə elədiyinə görə cəmiyyət də, həyat da maraqsızdır, darıxdırıcıdır.

- Sizi ən çox nə əsəbləşdirir? Qapınızda top görmək, yoxsa rəqibin torunu silkələyə bilməmək?

- Yəqin ki, oyunda ikisi də əsəbiləşdirərdi.

- Hakimin qırmızı kartı Tanrının ölüm hökmünün ekvivalentidir?

- Məncə, kainatın iki cür izahı var. Elmi və Eşqi izah. Şair də deyir ki, "Eşq imiş hər nə var dünyada, elm bir qeylü-qal imiş". Eşqi izaha görə, insan ömrü təkcə bu dünyadakından ibarət deyil. İnsan yaradılış olaraq belə tez - hətta bəzən doğulan kimi, hətta bəzən beş yaşında bitə bilməz. Dində, fəlsəfədə ölümdən sonrakı həyata dair xeyli fərqli baxışlar var: ruhun köçürülməsindən tutmuş o dünyadakı cənnət-cəhənnəm həyatına qədər. Mənim daxili inamıma görə, bu baxışlardan hansısa biri düz çıxacaq. Yəni inanıram ki, ardımız var, insan sonsuzdur, sonsuzluğacandır. Bunu bizim dünyaya Elmi yox, Eşqi yanaşmamız deyir.

- İndiki halınızdan razısız?

- Daha mükəmməl olmağın hüdudları yoxdur. Deməli, mükəmməllik yoxdur.

- Azarkeşlərin dəstəyi Salam Sarvanı qorxutmur?

- Bu barədə nə vaxtsa bir dəfə yazmışdım. Hər halda, düşündürücüdür, xalq öz şairini sevirmi, sevməsi mümkünmü? Bəlkə, xalq, sadəcə, öz şairinin spontan şöhrəti qarşısında təslim olmuş hisslərini ifadə edir? Xalq Səməd Vurğunu sevirdimi, xalq Zəlimxan Yaqubu sevirmi, xalqın Vaqif Səmədoğlunun arxasınca "axıtdığı göz yaşları" sevgi idimi? Yəni xırdalamaq lazımdır ki, hansı dəstəkdən, hansı azarkeşlikdən söhbət gedir. Bu, çox çətin sualdır və mən bu dərinliyə girməyə hazır deyiləm. Səthi ümimiləşdirmələr qarşısında isə əllərimi qaldırmaq istəmirəm. Hərçənd Lorka deyərdi ki, poeziyaya azarkeşlər yox, aşiqlər lazımdır. Poeziya yola tikanlar döşəyir, şüşə qırıntıları səpir ki, sevgi naminə onu axtaranların əl-ayağından qan axsın. Ancaq Lorkanın da bu münasibəti, məncə, hədindən artıq kəskindir.

"İnsanlar yaxşı aktyor deyillər"

- Arxadan deyil, qarşıdan gəlib ötən rəqibinizə deməyə sözünüz olur?

- Yazdığım şeirlərin misraları üstündə qurulmuş suallara cavab vermək mənimçün çətindir.

- Deyirlər, hər kəsin bir dövranı var. Salam Sarvanın dövranı olub, yoxsa hələ qabaqdadır?

- Məni yaxşı tanıyan dostlar bilir ki, ədəbiyyatla bağlı heç bir gərginliyim yoxdur. Rahatam. Ədəbi mövqelər, ədəbi postlar uğrunda canfəşanlıq göstərmirəm. Tənqidləri könül rahatlığıyla qəbul eləyirəm. Bunlar məncə, məsələnin yaxşı tərəfləridir. Pis tərəfi o ki, yazdığım şeirlərin taleyinə biganəyəm. İki il qabaq Sevil Gültən o şeirləri ingiliscəyə tərcümə eləmişdi, iki ildi ki, mən o tərcümələri bir ingilis dərgisinə göndərməyə ərinirəm. Hə, vallah. Məncə, şeirdə dövran yiyəsi olmaq kimi sancılarım heç vaxt olmayıb. "Şair ömrümün" nə qədər çəkəcəyi ilə bağlı, ədəbiyyatda qalıb-qalmayacağımla bağlı da narahatlığım yox. Ədəbi həyatımda nə olubsa, spontan, gözlənilmədən baş verib. Vallahi, az-çox tanınmağın özü də həmişə utandırıb məni. Bu mənada "Məşhurluq ayıbdır" deyən bir yazıçıyla həmfikirəm - hərçənd sən deyən məşhurluq olmasa da. Nə isə, şair demiş, nə olur-olsun, təki eyni pəncərədən eyni mənzərəyə hərəkətsiz baxış olmasın.

- Nüsrət Kəsəmənlinin "daha nağıllara inanmıram mən" misrasını bir az dəyişdirib Salam Sarvanın adından "daha oyunlara inanmıram" yazmaq olar?

- Yox, olmaz. Yoxsa bu, mədəniyyətdən imtina eləmək kimi çıxardı. Belə bir düşüncə var ki, dünyadakı bütün mədəniyyətlərin başlanğıcında oyunlar dayanıb. Sözün birbaşa mənasında oyun deyirəm ha. Yəni mədəniyyət oyundan törəyib. Tutalım, əvvəlcə "çilingağac" oyunu olub, sonrasa bunun üstündə, tutalım, ərəb mədəniyyəti yaranıb. Hardasa oxumuşdum ki, quşlar filogenetik cəhətdən insandan nə qədər geri qalsalar da, insanla xeyli ortaq şeyləri var: rəqs eləyirlər, yuvalarını bəzəyirlər, melodiya bəstələyirlər, uçuşda yarışırlar. Yəni yarış, oyun, tamaşa bir əyləncə kimi mədəniyyətdən yaranmır, mədəniyyəti qabaqlayır.

- Әdəbiyyatda nəzirə var, bəs futbolda?..

- Bilmirəm, Azərbaycan futbolunu futbola nəzirə saymaq olar, yoxsa yox.

- Deyəsən, oyunların da zibili çıxıb?

- Qoy bu suala "oyun"un geniş anlamında cavab verim. Şekspir deyəndə ki, həyat bir səhnə, insanlarsa aktyordurlar, yadından çıxıb bunun ardını da demək ki, insanlar yaxşı aktyor deyillər. Deyəsən, həyatın bayağılığı da orasındadır ki, bizim öz rollarımızın öhdəsindən gəlmək istedadımız yoxdur. Yalançı "yalançı" roluna, yaltaq "yaltaq" roluna, namərd "namərd" roluna, lotu "lotu" roluna düz-əməlli girə bilmir. Məhz öz rollarımızın ifasında buraxdığımız "quş"lara görə bir-birimizin səhnədə deyil, həyatda olduğunu asanlıqla tuta bilirik. Deyəsən, bütün sarsıntılarımızın səbəbi bundadır. Nə gözəl olardı həyatı bir səhnə kimi yaşamaq, ətrafdakıları bir tamaşa, bir oyun kimi izləmək. Məsələn, sifətdən-sifətə düşə bilməyənlərə roldan-rola girə bilməyənlər kimi qınaqla baxmaq. Məsələn, evlərin yıxılmasını dekorasiyanın dəyişdirilməsi kimi ləzzətli bir maraqla qəbul eləmək. Məsələn, sənə edilmiş pisliklərin səhnədə məharətlə oynanılmış bir süjet xətti olduğunu bildiyindən bundan həzz almaq. Ancaq alınmır. Adamlar öz rollarını məharətlə, talantla oynaya bilmədiklərindən hər şey həyatdakı kimi qarşımıza çıxır. Və bizi məyus eləyir.

- Topu itirəndən sonra tapmaq çətin olmur ki?

- Gəlsənə, bu sualın cavabında iki misra şeir deyim: Səni axtarmağa gedirəm daha, ta mən də bu gündən yoxa çıxıram.

- Rəqibi sevgiylə, yoxsa nifrətlə yenmək daha asandır?

- Hanı? Dünyanın gedişatına təsir eləyən heç bir böyük hadisə sevgiylə baş verməyib axı. Sevgi uğrunda müharibələr də nifrətlə aparılıb. Nifrətlə tənzimlənən tarixi hadisələrin içində sevgiyə xırda təfərrüatlar kimi rast gəlinib həmişə. Məsələn, bir alman zabiti bir tövləyə yığıb yandırdığı kənd camaatının içindən bir uşağı ayırıb bağrına basaraq ağlayıb. Bəlkə də səhv düşünürəm, əslində, həyatın çox anlaşılmaz məntiqi var. İnsanlığın səmimi olduğu hallardan bəşərə fayda gələ bilərmi? Dünya öz inkişafına görə qeyri-səmimiliyə borclu deyilmi? Belə baxanda, səmimiyyət emosianallıqdır, qeyri-səmimilik rasionallıq. Səmimiyyət xaosdur, qeyri-səmimilik kosmos. Səmimiyyət dağıdır, qeyri-səmimilik qurur. Özünü qurmaqdan, özünü dəyişməkdən tutmuş dünyanın düzənini idarə eləməyə qədər bütün pozitiv proseslər qeyri-səmimilik sayəsində deyilmi? Sualına konkret cavab istəsən, bəlkə də belə demək olar: sevgi gücünə, olsa-olsa, xırda nifaqları yoluna qoymaq olar.

- Salam Sarvan hansı estetikaya malik futbolçudur? "Dekadans", "Simvolist", "Modernist", "Postmodernist", "Simvolist və postmodern driblinqlərini birləşdirən oyunçu", yoxsa...

- Bir az yekə məsələlərdə baxışlarımda ziddiyyətlər olduğunu hiss edirəm. Sanıram ki, mən materialistəm, ancaq düşüncələrimin içində Tanrı ideyası həmişə olub. O şeirlərin bəzilərindəki metafizik çalarlar da yəqin ki, burdan gəlir. Əslində, o şeirlərin estetikası barədə ədəbiyyat biliciləri sənin sadaladağın cərəyanların hamısının adını çəkiblər. Yəni belə çıxır ki, şeiri hansısa konkret bir estetik qəlibə salmaq mümkün deyil.

- İkinci kərə dünyaya gəlmək imkanınız olsaydı, futbol oynayıb milyonları sevindirmək və sevilməyi seçərdiniz, yoxsa milyonların sırasında durub azarkeş olardınız?

"Dünyadakı bütün mədəniyyətlərin başlanğıcında oyunlar dayanıb"

- Adam elə indi də "boynuma qoyulmuş" bu "şair öhdəliklərini" bir kənara tullayıb oxucuların içində itmək, gözəgörünməz olmaq istərdi. Ancaq imkan vermirsiz axı: biri müsahibə istəyir, biri verilişə çağırır, biri deyir "sorğu keçiririk, iştirak elə", biri deyir, "şair, bu nə hərəkətdi, ziyalıya yaraşarmı?!", biri şeir göndərir ki, "oxu, fikrini de", biri "qocaman şair" kimi gəncliyə diqqət tələb eləyir... Bunları zarafatla dedim, ancaq içində bir balaca ciddilik də var.

- Futbolçu kimi oyununuzdan razısız?

- Cavan vaxtlarımızda sevimli şairimiz Vaqif Bayatlı Odər deyərdi ki, o şeirlərinin üstünə vaxt keçdikcə bir də qayıdır, onları təzədən yazır. Mən o vaxt bunu anlaya bilmirdim. Düşünürdüm ki, yazdığımız şeirlər öz ilkin variantıyla ən mükəmməldir, o şeirlərin bir misrasını da yerindən tərpətmək olmaz. Düşünürdüm ki, insan getdikcə gücsüzləşən varlıqdır. Onun bir gün sonrakı gücü bir gün qabaq qoyduğu daşı qaldırmağa çatmaz. Sonralar baxdım ki, həə, kitabda zəif alınmış şeirlərim də var, mən o şeirləri indiki səviyyəmlə, indiki təfəkkürümlə başqa cür yazardım. Ancaq bu da cavanlıq həyatında buraxdığımız səhvləri qoca vaxtımızda düzəltmək cəhdi kimi absurd, mümkünsüz bir şeydir. Yəni yenə bu qənaətə qayıtdım ki, sonradan redaktə eləməyə çalışdığımız şeirlər öz ilkin variantından daha güclü alına bilməz. Şeir - təkcə ayrıca götürülmüş mətn deyil, yəni yalnız mətn deyil. Şeir - yazıldığı dövrün ovqatı-hissiyyatı qarışmış, hətta tarixin bir dönəminin bütün siyasi-ictimai-sosial reallıqlarıyla bütünləşmiş hadisədir, vəziyyətdir. Biz axı 20 il geriyə dönüb o vaxtkı vəziyyəti dəyişmək gücündə deyilik. Deməli, 20 il qabaq yazdığımız o şeirləri də dəyişmək şansımız yoxdur.

- Topa da söz kimi xəyanət etmək olur?

- "Sözə xəyanət" bizlərdə tez-tez işlənilir, ancaq mən bunun nə demək olduğunu bilmirəm. Düşünürəm ki, heç başqaları da bilmir. Ümumən, bizim həyatımızın içindən keçən anlayışların, ifadələrin məğzi-mənası barədə bilgimiz dumanlıdır. Biz onları əsl mahiyyətinədək aydınlaşdırmağa, konkretləşdirməyə ərinmişik. Buna görə də danışıqlarımız çox vaxt cəfəngiyyat, davranışlarımız əksərən pafosludur.

- Baş məşqçi olsaydınız, qapını hansı şairə həvalə edərdiz?

- Yəqin ki, özünü qılıncın üstünə ataraq intihar edən Lukretsi Kara. Anologiya bayağı olsa da, özünü topun üstünə atmaq onunçün heç nə olardı.

- Kiminlə üz-üzə gəlsəniz, onu məğlub etmək istəməzsiz?

- Bilmirəm nəyə görə, ancaq ilk ağlıma gələn ispan şairləri oldu.

- Dünyanı gözəllik, futbol, yoxsa eşq xilas edəcək?

- Əvvala, Dostoyevski konkret belə bir şey deməyib ki, "dünyanı gözəllik xilas edəcək". Dostoyevskinin həmin cümləsi əslində beləydi: "Gözəllik xeyirxah olsaydı, dünyanı xilas edə bilərdi". Məncə, yazıçı bunu demək istəyirdi ki, gözəllik estetik varlıqdır, onun etik anlamı, mənəvi gücü yoxdur. Dünyanı necə xilas eləmək olar? İlk ağıla gələn bu ki, onun sürətini azaltmaq, texnologiya bumunun qarşısını almaq, bir sözlə, dünyanın gedişatına burun soxmaq lazımdır. Ancaq bu, absurddur axı. Fransız filosofu var - Berqson. O deyir, həyat elə bir qarşısıalınmaz axındır ki, bu prosesdə təbiətdə təkrarlanmayan məqamlar yaranır və qorunub saxlanır. Yəni dünya fasiləsiz yaradıcı gedişatdır. Bu "yaradıcı təkamül" nədən irəli gəlir? Materiya elə hey həyati istəklərə müqavimət göstərir, ancaq elə hey həyata tabe olur. Bu, qanunauyğunluqdur.

- Salam Sarvan karvandan ayrı düşüb, yoxsa komandanın başındadır?

- Düzü, futbola heç vaxt ciddi marağım olmayıb. Ancaq tək bir futbolçunun meydandan kənarda topla şou göstərməsinə həmişə diqqətlə baxmışam. Messinin həyətdə topu 18 metr hündürlüyə atıb sonra onu sol ayağıyla rahat qəbul eləməsi kimi səhnələrə. Onun həmin vəziyyətdəki futbolçu tənhalığının futbol mühitinə salınmasını qəbul edə bilmirəm. Yəni komanda tərkibinə, meydan genişliyinə, transfer təsərrüfatına, çempionat rəqabətinə salınmasıyla razı deyiləm. Şair də belədi. O, ədəbi mühitə düşdüyü andan şair tənhalığını itirir, ədəbi təsərrüfatın alətinə çevrilir, proses iştirakçısı olur: ziyalılaşmaq, məşhurlaşmaq, mükafatlanmaq, iyrənc ədəbi-ictimai mühitin çirkabında iyrəncləşmək istəyir... İstedad təkdir. O, camaat arasında – mühitdə özünü apara bilmir. Mühit istedadın təbiətinə həmişə yaddır.

Musavat.com