Fevralın 2-də Moldovanın cənubunda yerləşən Qaqauz Muxtar Vilayətində referendum keçirildi. Səsvermədə yerli sakinlər ölkənin həyata keçirdiyi xarici siyasət kursuna münasibətini ifadə etdi.

Qoyulan məsələlər həm mərkəzi hakimiyyət, həm də Moldova sərhədləri kənarında birmənalı qarşılanmadı. Əksər siyasi ekspertlər prosesin üçüncü qüvvələr tərəfindən tənzimləndiyinə işarə etdilər. Məsələnin mürəkkəbliyi və aktuallığını nəzərə alaraq, müsahib qismində siyasilərə deyil, ictimai xadimə müraciət etmək qərarına gəldik. Bu prosesin görünən və görünməyən tərəflərini tanınmış qaqauz yazıçısı, "Ana sözü" qəzetinin redaktoru Todur Zanetlə incələyib, müzakirə edirik. Onunla söhbətimizə muxtar vilayəti sözügedən prosesə sövq edən ideya və təşəbbüsə aydınlıq gətiməsi ilə başlayırıq...

- Xatırladım ki, referendumun keçirilməsi barədə addıma Avropa Birliyinin Moldova qarşısında üzvlük, əməkdaşlıqla bağlı qoyduğu məsələndən sonra başlanıldı. Maraqlıdır, Moldova bu kursu seçəndən sonra ölkə daxilində referendum, yaxud sorğu keçirilmədir ki, vətəndaşlar bunu istəyir, ya yox. Aydındır ki, hər bir ölkə xarici siyasət kursuna müstəqil qərar verir. Moldova da o cümlədən. Ancaq müəyyən şərtlər var ki, ona əməl olunmalıdır. Qaqauziyanı referenduma getməyə vadar edən səbəb Moldovanın Vilnüsdə Avropa Birliyi ilə assosiativ müqaviləyə imza atması və Rumıniya prezidenti Baseskunun verdiyi açıqlama oldu. Cənab Basesku bildirdi ki, növbəti addım Moldovanın Rumıniya ilə birləşməsi məsələsi olacaq. Bax, bu, tüfəngin çaxmağı rolunu oynadı. Qonşu ölkədən bu tipli bəyantlar sonra da səslənməyə başladı. Hətta bəyanatların tonu o qədər sərbəst xarakter aldı ki, "Rumıniya Moldovanın daxili işlərinə qarşa bilər" kimi ifadələr media səhifələrini bəzədi. Halqavari etiraz reaksiyaları da buradan başladı və referendum keçirildi. Nəticədə sakinlərin rəyi öryənildi.

- Qaqauzlar nədən ehtiyat edir?

- Xatırladım ki, ötən əsirdə Qaqauziya 22 il Rumıniyanın tərkibində olub. O günlərin xatirələri hələ də yaddaşlardadı. Hərdən öz qaqauzlarımdan soruşuram və onlarla birlikdə tarixə varırıq ki, ruslar yox, Sovetlər Birliyi bizə qarşı daha amansız olub, nəinki Rumıniya. Rumıniyadan kobud davranışlar görsək də, ötən əsrdə Sovetlər Birliyi tərəfindən biz qaqauzlar 4 dəfə genosidə məruz qalmışıq. Süni yaradılmış aclıq illəri, güllələnmə, Sibirə deportasiya və bunların nəticəsində Qaqauziya əhalisinin 40 faizi məhv edildi, didərgin salındı. Odur ki, həm həmin qorxular, həm də Rumıniyanın tərkibinə keçmək qorxusu müəyyən rol oynadı. İkincisi, əgər biz bu gün Rumıniyada yaşayan qaqauzlara baxsaq, görərik ki, onlar ikinci dərəcəli millətlərdəndi. Bəli, bu gün bəzi siyasiləri görürəm ki, Kişinyovda öz kabinetlərində oturub hadisələrə tam başqa rəng qatırlar. Nənələrin, yaşlı və gənc nəsillərin nümayəndələrinin referenduma necə həvəslə gəldiklərini öz gözümlə görürdüm. Prosesdən öncə, demək olar ki, nazirlərin əksər müavinləri muxtar vilayətə gəldilər. Sonra Baş nazir, daha sonra isə parlamentarilər və media nümayəndələri gəldi. Ancaq heç kim bu prosesi dayandıra bilmədi. Fikrimcə, yığılan sualları referenduma saxlamaq yox, öncədən də həll etmək olardı. Xatırladım ki, qonşu regionlar da bu təşəbbüsü dəstəklədilər. Onlar da bütün Moldova üzrə referendumun keçirilməsini istəyirdilər. Bir sözlə, qaydalar belədi ki, ölkə hər hansı bir beynəlxalq sənədə imza atırsa, mütləq vətəndaşlarının da rəyini öryənməli, onlarla hesablaşmalıdı. Bu, həm də demokratiyanın göstəricisidir. Təəssüf ki, Moldova bunu ümumxalq müzakirəsinə çıxartmadı. Referendumun keçirilməsi səbəbələri bunlardı.

- Deyirsiniz ki, rəsmi Kişinyov sənədi ictimai müzakirəyə çıxartmadı. Necə düşünürsünüz, onlar muxtar vilyət tərəfindən reaksiyanın olacağını gözləyirdilərmi?

- Fikrimcə, bilirdilər. İş burasındadır ki, Moldova həmişə Avropadan investisiya alıb və almaqda davam edir. Bu vəsait elə-belə verilmir. Deyirlər ki, qanunlarınızı dəyişin. Təsəvvür edin, biz provaslav inanclıyıq, Allaha sitayiş edirik. Bizə isə deyirlər ki, yox, bircinslilik, geylik təbliğ olunsun. Bəs, mənəvi hisslər harada qaldı? İş o yerə çatdı ki, kilsə xadimləri bəzi siyasiləri ciddi tənqid eləməyə başladı.

-Deməli, deyirsiniz ki, məsələ geniş müzakirəyə çıxarılmadı. Düz başa düşdüm?

- Tamamilə düz başa düşmüsünüz. Vilnüs sammiti ərəfəsi tələsik şəkildə bəzi rəylər öryənildi. Bütövlükdə, geniş şəkildə məsləhət almadılar.

- Hazırda müxtar vilayətin sosial durumunu necə qiymətləndirərdiniz? İş yerləri, kadr məsələsi və s...

- Bu sual tək Qaqauziya deyil, bütün Moldovaya şamil etmək istərdim. Ölkə sosial problemlər içərisindədir. Bilirsiniz ki, Rusiya Federasiyası miqrasiya qanunlarını sərtləşdirdi. Bunun nəticəsində 250 min nəfər Moldova vətəndaşı deportasiya olunacaq. Bunlar həm qaqauzlar, həm də digər xalqların nümayəndələridi. Demək olar ki, əmək qabiliyyətli vətəndaşlarımız xaricdədi. Kişilərimiz Rusiyada, qadınlar isə İtaliya, Türkiyə və Avropanın digər ölkələrində fəaliyyət göstərir.

- Moldovada keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə tanınıb. İçki növləri də bu qəbildəndi. Hazırda Rusiya və digər xarici ölkələr məhsullar ixrac edirsinizmi?

- Çaxır və digər spirtli içkilər çoxdandır özəl şəxslərin, şirkətlərin əlindədi. Şəxsən mən görməmişəm ki, bu sahə üzrə məşğul olan hansısa sahibkar bir məktəb, xəstəxana tikdirsin. Əksinə, məsələn, Qaqauziyada məktəbləri bağlayırlar ki, əmək haqqı ödəməyə vəsait yoxdu.

- Deyirsiniz ki, Avropadan investisiya qoyulur. Bunun nəyi pisdir, problemi nədə görürsünüz?

- Əlbəttə, burada problemli bir şey görmürəm. Söhbət ondan gedir ki, bu pullar hara gedir, nəyə sərmayə qoyulur. Məsələni belə qoyardım – verilən pullar demək olar ki, Qaqauziyaya gəlib çıxmır. Əslində isə hamı bundan yararlanmalıdı.

- Deyirsiniz ciddi sosial problemlər var. Bunlara görə radikal mahiyyət daşıyan məsələlərin referenduma qoyulması nə qədər düzgündür? Sizə elə gəlmirmi ki, bu, böyük bir siyası çağırışdır?

- Sizinlə razı deyiləm. Referendum barədə müzakirələr hələ 2002–ci ildən aparılırdı. Diqqətinizə çatdımaq istəyirəm ki, namizədlər qaqauzların səsindən yalnız parlamentə düşmək üçün isifadə edirdilər. Hazırda Moldaovada 2014-cü ildə keçiriləcək prlament seçkisi kampaniyasına start verilib. Qeyd edim ki, mediada yazırlar ki, seçkilər 2015-ci ilin fevral ayına təxirə salına bilər. Bəli, referendum ətrafında bəzi şəxslər öz mənafeləri üçün istifadə etməyə, seçki divedenti toplamağa başlayıblar. Telekanallarda, qəzetlərdə çıxışlar - hamısı seçkilərə hesablanıb. Ancaq referenduma qoyulan məsələlərin vaxtı çoxdan çatmışdı. Gec, ya tez bu məsələlər muxtar vilayətin müzakirəsinə çıxarılacaqdı. Hətta Almaniyanın Moldovadakı səfiri Komrat da tələbələr qarşısında çıxışında referenduma münasibətini açıqladı və bildirdi ki, burada pis nəsə görmür.

- Ancaq razılaşın ki, referendumun keçirilməsində bir qədər radikallıq görünür. Hesab etmirsinizmi ki, dərhal iki diqqət çəkən məqamın qoyulması – həm mərkəzi hökumtətin sosial siyasətinə etiraz, həm də Gömrük İttifaqına mövqeyin bildirilməsi muxtar vilayət rəhbərliyinin başqa maraqlarından xəbər verir?

- Problem burasındadır ki, Avropa Moldovanın assosativ üzv kimi qəbul olunması 2016-17-ci illərə təsadüf edəcək. Hazırdasa cari ilin sonuna qədər –avqust ayında məsələni birdəfəlik həll ediləcəyini deyirlər. Deməli, Avropanın bu mövqeyi də referendumun keçirilməsində rol oynadı, təkan verdi. Xalq öz sözünü dedi və burada hər hansı problem görmürəm. Heç kim bizə qulaq asmaq, dinləmək istəmirdi. İnandırım ki, əgər bütün Moldova üzrə referendum keçirilsəydi, oxşar nəticə olacaqdı.

- Buradan iki sual doğur – bilirsiniz ki, Gömrük İttifaqının formalaşması prosesi gedir və onun hansı şəkildə fəaliyyət göstərəcəyi hələ sual altındadı. Digər tərəfdən isə artıq fəaliyyətdə olan Avropa İttifaqı var. Nədən qaqauzlar Avropa İttifaqına deyil, hələ formalaşmayan, fəalyyət göstərməyən quruma meyl edir?

- Bir məqamı birdəfəlik başa düşün - anlamaq lazımdır ki, Avropa üzvlük məsələsi qapılarını çoxdan bağlayıb. Səhv etmirəmsə, hətta qurumun xüsusi bir qanunu var ki, təşkilat genişlənməyəcək. Başa düşürsünüzmü? Moldovanın Avropa İttifaqına üzvlüyü yalnız Rumıniyaya birləşməklə mümkündür. Məsələ də burasındadır ki, bizimkilər bunu istəmir, yəni Rumıniya ilə birləşməyi istəmirlər. Mən indi baş verənlərdə pis bir şey görmürəm. Ola bilər hasısa siyasi fiqur öz marağı üçün referendumdan yararlanır, ancaq unutmaq olmaz ki, xalq öz mövqeyini ortaya qoydu, səs verdi. Yadımdan çıxatmamış deyim, Moldovanın şimal vilayətləri təmsilçiləri də açıqlama veriblər ki, rəsmi Kişinyov hansısa sənədə, müqaviləyə imza atmamışdan öncə mütləq xalqın rəyini öryənməlidi.

- Necə düşünürsünüz, Moldovanın Baş naziri Yuri Lyanke 22 yanvarda Komrat şəhərində olanda bildirmişdi ki, referenduma gedən sakinlərin çıxarılan məsələlərin mahiyyəti barədə ətraflı məlumatları yoxdur. Bir sözlə, nəyi səs verdiklərini dərk etmirlər...

- Gərək baş nazirin köməkçisi ona çatdırardı ki, xalq hara getdiyini, nəyə səs verdiyini dəqiqliyi ilə bilirdi. Mən sizə hətta artığını da demək istərdim: bəli, bizim muxtar vilayətin başqanı bunu öz xidmətləri kimi təqdim etmək istəyir. Ancaq əminliklə deyə bilərəm ki, nə başqan, nə də digər şəxslər prosesə təsir etməmişdilər, xalq nə istədiyini gözəl bilirdi. Düşünürəm ki, burada cənab Lyanke səhvə yol verib. Fikrimcə, çevrəsi onu ətraflı məlumatlandırmayıblar.

- Deyirsiniz ki, Moldaovanın Avropa Birliyinə üzvlüyü yalnız Rumıniyaya birləşməklə mümkündür. Məsələn, şərti götürək – Qaqauziya Muxtar Vilayəti üçün nə fərqi var Moldovanın tərkibində olmaq, yaxud Rumıniya ilə birləşmiş Moldovanın tərkibində olmaq?

- Önəmli məqama toxunduğunuza görə, təşəkkür edirəm. Yeri gəlmişkən, bu sual tez-tez verilir və mənim həmin suala cavabım birmənalı olur. Qonşuluğumda yüksək ranqlı siyasətçi yaşayır və biz onunla tez–tez bu məqamı müzakirə edirik. Deyirəm ki, qulaq as, bax odur, vur, sındır qonşunun divarını və elə birlikdə bir ailə kimi yaşayın. Dərhal emosional cavab verir ki, bəyəm belə şey olar?

- Məsələni bir az da konkretləşdirək, mediada, siyasi dairələrdə tez-tez ifadə olunur ki, Moldova daxilində baş verənlər, konkret olaraq Qaqauziyadakı proseslər üçünçü tərəfin əli ilə idarə olunur, təsir edilir. Hətta konkret üvan da göstərirlər. Məsələn, Roqozin və Jirinovski kimi rusiyalı siyasətçilər məsələ ilə əlaqədar olduqca qalmaqallı açıqlamalar verdilər. Roqozin bir qədər də irəli gedərək, xatırlatma etdi ki, Avropaya üz tutan "Moldova" adlı qatar iki vaqonunu itirə bilər. Bu, aşkar müdaxilə deyilmi?

- Bilirsiniz, məşhur deyim var – od olmayan yerdən tüstü çıxmaz. Mənim əlimdə tutarlı faklar yoxdur ki, deyəm bəli, kənar qüvvələrin müdaxiləsi var. Amma bilirəm ki, bu hadisələrdən öncə muxtar vilyətin rəhbərliyi Moskvaya səfər etdilər. Ola bilər ki, hansısa təlimat alıblar. Lakin xatırladım ki, referendum özəl qaqauziyalı sahibkarın vəsaiti hesabına keçirildi. Ona görə ki, mərkəzdən muxtar vilayətin büdcəsinə referendumun keçirilməsinə vəsaitin ayrılmasına qadağa qoyulmuşdu. Odur ki, həm dediyim sahibkar, həm də xalq fərdi təşəbbüsləri ilə bunu həyata keçirdilər.

- İctimai xadimsiniz. Marqlıdır, görəsən hörmətli yazıçı Todur Zanet şəxsən üçüncü ölkələrin müdaxiləsinə necə baxır?

- Bir daha demək istəyirəm – mən xalqımlayam və xalq öz istəyini, məramını ifadə etdi. Burada kənar qüvvələrin təsiri nə qədər oldu – hesab edirəm ki, bu, əhəmiyyətli deyil artıq. Xalq gəldi və öz sözünü dedi. Bir məqamı diqqətinizə çatdırmaq istərdim: nədənsə mərkəzi media mənsubları təkcə qaqauzların adını çəkir. Axı, muxtar vilyətdə digər xalqların nümayəndələri də yaşayır - bolqarlar, macarlar, ukraynlılar və s. Onlar da öz mövqelərini bildirdilər. Bu, tək qaquzların deyil, həm də onların münasibəti idi. Başa düşürsünüzmü? Amma nədənsə tək qaqauzların adını hallandırırlar...

- Görünür, ətraflı məlumatın olmaması belə fikirlərə yol açır. Keçək başqa suala – siz, şəxsən yaranmış vəziyyəti krızis həddindəmi qiymətləndirirsinz, belədirsə, bundan çıxış yollarını nədə görürsünüz?

- Deməli, hesab edirəm ki, vəziyyət çıxılmaz həddə deyil. Qənaətim belədir ki, Moldova rəhbərliyi qaqauzların da səsini eşitsin. Ölkə konstitusiyasında göstərildiyi kimi, onların da haqları tanınsın. Xalqdan düşmən obrazı yaratmağa ehtiyac yoxdur. Ailədə olduğu kimi, sakit tərzdə və masa arxasında problemlər həll olunmalıdır. İnan ki, heç kim Moldovadan ayrılmağı düşünmür.

- Onda belə sual verim, deyək ki, yaxın vaxtlarda, hərçənd bu inandırıcı görünmür, Avropa İttifaqı Moldovanı ayrılıqda üzvlüyə qəbul etməyə hazır olduğunu bəyan etdi. Muxtar vilayət yenəmi öz mövqeyində qalacaq? Bu zaman Avropa ilə əməkdaşlığı dəstəkləyəcəksinizmi?

- Buna belə cavab verərdim – yaxın gəlcəyə proqnoz verməkdə çətinlik çəkirəm. Ola bilər, ola bilər ki, xalq sonra yaxşı həyat şəraitinə, mükəmməl iqtisadiyyata "hə" desin. Təəssüf ki, bunu hələ görmürük. Hətta qəribə bir vəziyyət yaranıb indi, əgər əvvəl insanlar ailəsinə pul göndərirdisə, hazırda ailələrini də aparırlar. On il sonra nə olacaq? Deyə bilmərəm. Qənaətimcə, hər bir oyunda ədalətlilik, düzgünlük olmalıdı. Baxın, sual olunur, ölkə bir neçə səhifəlik müqaviləyə imza atır, olmazdımı ki, buna qədər sənədləri vətəndaşların müzakirəsinə buraxasan... Necə ki, bunu Gürcüstan edir.

- Referendumun keçirilməsinin səbəblərini dediniz. Bu prosesdən sonra mərkəzi hakimiyyətin davranışında fərq gördünüzmü? Deyirsiniz ki, onlar vətəndaşlara izah etməlidir. Bu təmaslara start verilibmi?

- Fikrimcə, onlar başa düşdülər ki, qarşıdan gələn parlament seçkiləri təxirə salına bilər. Referendum göstərdi ki, hazırkı iqtidara inam elə də böyük deyil. Hesab edirəm ki, nəticə çıxaracaqlar.

- Bütün bunlar muxtar vilayətin müstəqilliyinin elan olunmasına gətirib çıxara bilərmi?

- Ölkə qanunverciliyi və vilayət qanunlarına əsasən Qaqauziya öz müstəqilliyini elan edə bilməz. Bunun üçün gərək Moldova da öz müstəqilliyini itirmiş olsun.

- Mürəkkəb vəziyyət yaranıb. Deyirsiniz ki, vilayət müstəqilliyini elan edə bilməz, region belə sərbəstliyə malik deyil. Belə olan təqdirdə, Qaqauziyanın ayrılıqda referenduma gedərək, olduqca böyük bir məqama – Gömrük İttifaqına meyllə bağlı məsələyə sərbəst şəkildə müsbət fikir bildirməsi nə qədər qanuni və hüquqidir?

- Diqqətinizə çatdırım ki, ölkə Konstitusiyasında istənilən aul, kənd konsultativ referendum keçirə bilər. Muxtar vilayətin keçirdiyi referendum da bu qəbildəndir. Hesab edin ki, bu, sorğudur. Mərkəzi hakimiyyətin reallaşdırdiği siyasətə münasibətdir. Qanun pozulmayıb. Obrazlı desək, bu deməkdir ki, hörmətli kapitan, gəminin istiqamətini dəyişəndə sərnişinlərlə də məsləhətləş.