Axar.az Teleqraf.com-a istinadən yazıçı-publisist Taleh Şahsuvarlı ilə müsahibəni təqdim edir.​

– Taleh bəy, türk tarixində qurulan hər dövlət bir türk boyuna dayanır. Məsələn, Səlcuqlar Qınıq boyu, Ağqoyunlular Bayındırlı boyu, Qaraqoyunlular Baharlı boyu, Osmanlılar Qayı boyu... Bəs Səfəvilər hansı boya dayanırdı? Bəzi tədqiqatçılar Səfəvilərin heç bir boya dayanmadığını əsas gətirib bildirirlər ki, bu dövlətin siyasi kökü olmayıb.

– Doğrusu, sualın qoyuluşunda yanlışlıq var. Çünki bir hökmdarın, həm də dövlət qurucusu olmuş bir hökmdarın şəcərəsi ilə bağlı açıq sualların olması hələ onun yaratdığı dövlətin siyasi kökü olmaması anlamına gəlmir. Ümumiyyətlə, böyüklüyündən-kiçikliyində, əhatə etdiyi torpaq və xalqlardan, tarix səhnəsində nə qədər qalmasından asılı olmayaraq bir dövlət yaranıbsa, onu meydana başda siyasi şərtlər olmaqla çox sayda faktor çıxarıb. Bu baxımdan istər Səfəvilər olsun, istər hər hansı bir orta çağ xanədanı, xanlığı, bəyliyi, yaxud XX yüzildə çox yaşamamış respublikalar, hamısının siyasi kökü, fundamenti var.

Səfəvilər dövlətinin tarixi qaynaqları isə daha dərində - Azərbaycan coğrafiyasının, türk və qeyri-türk kimliklərin, siyasi islamın kifayət qədər alt qatlarındadır. İcazənizlə, şəcərəyə keçməzdən öncə mən bu qatlara qısa bir ekskurs edim, çünki bu səyahət olmadan Şah İsmayılın nəcabət məsələsinin aydınlaşdırılması da heç bir əhəmiyyət daşımayacaq. Bəribaşdan isə onu deyim ki, Şah İsmayılın bizə adı dəqiq məlum olan ən ulu babası Səlcuqlu əmiri Firuz şah idi.

– Yəni, məsələ o qədər dərindirmi?

– Elədir! İslamın ortaya çıxması ilə Məkkə və ətrafında yaşayan ərəblər yarıxoş-yarızor inandırılmış, vahid topluma çevrilmiş və mərkəzi hakimiyyət altına alınaraq dövlət qurulmuşdu. Amma islamın peyğəmbəri dünyasını dəyişincə məlum oldu ki, onun liderliyini könüllü qəbul edənlərin bir çoxu, eynilə islama qılınc altından keçərək etiqad bəsləyənlər sayaq şübhə və inamsızlıq içindədir. Daha açıq desək, islamın ərəblərin ümumi etiqadına çevrilməsində önəmli rol oynayan səhabələr və eləcə də rəislərinin təhriki ilə müsəlman olmuş müxtəlif qəbilələrin mənsubları vəhyə dərin şübhə ilə yanaşırdılar. Mərkəzi hakimiyyət formalaşar-formalaşmaz iqtidar uğrunda mübarizə başlamış, bu mübarizə islamın peyğəmbəri vəfat etdiyi gün kuliminasiya nöqtəsinə çatmış, nəticədə dinin yaradıcısının dəfni gecikmişdi. İndi hər nə qədər "islam barış dinidir" deyə moizələr oxunsa da, fakt budur ki, bisətdən sonra ərəblərin qansız-qadasız bircə günü də olmayıb.

Üstəlik, islamın doğuşu ilə ətraf səmtlərdə yaşayan yəhudi və xristianlar da dəfələrlə basqına məruz qalmış, sərvətləri talanmış, arvad-uşaqları əsir götürülmüş və müsəlmanlar arasında qənimət kimi paylaşdırılmışdı. Odur ki, islam peyğəmbərinin vəfatından dərhal sonra "riddət" dalğası meydana çıxdı. Ərəblərin önəmli bir bölümü müsəlman kimliyindən imtina edərək bir öncəki etiqadlarına dönmək istədilər. Bu prosesin qarşısı qılıncla və amansızcasına alındı. Yeni dinə sahib çıxmaq istəyən, islamı zamanında bəziləri könüllü, bəziləri müəyyən təzyiq-təhdid, o cümlədən, dünyəvi vədlər və mükafatlar qarşısında qəbul etmiş nüfuzlu ərəblər arasında da qovğa səngimədi və qanlı olaylara çevrildi. Bircə onu demək yetərlidir ki, islamın dörd xəlifəsindən üçü sui-qəsd sonucunda həyatını itirmişdi. Dördüncü xəlifə, şiələrin birinci imamı Həzrət Əli də sui-qəsdlə öldürülmüşdü.

Müaviyyə ibn Əbu Sufyan 661-ci ildə iqtidara yiyələndikdən və min bir kələklə "Əməvilər" adlanan xanədanı qurduqdan sonra islam hərbi-ideoloji vasitə kimi bölgə xalqlarının kabusuna çevrildi. Müaviyyə xilafət daxilində əsas vəzifələri öz qohum-əqrəbalarına, qəbilədaşlarına həvalə edir, digər ərəbləri ordunun canlı qüvvəsinə çevirir və hamısı birlikdə işğal edilmiş ərazilərin əhalisinə üstdən-aşağı baxaraq öz soylarının aliliyini nümayiş etdirir, ərəb olmayan müsəlmanları adam yerinə qoymurdular. Fəqət onların hücum çəkdiyi və işğal etdikləri bölgələrdə - Farsda, Xorasanda, Azərbaycanda və Qafqazın digər hissələrində hər baxımdan o dövrün ərəblərindən qat-qat üstün mədəniyyətə malik tayfalar, o cümlədən, türk boyları yaşayırdılar. Süleyman Əliyarlının "Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar" toplusunda yer alan, ilk dəfə akademik Ziya Bünyadov tərəfindən dərc edilən və İbn Hişamın əsərində qeyd olunan məlumata görə, sözünü etdiyimiz Müaviyə Azərbaycan haqqında maraqlanmış və bu cavabı almışdı: "Ora türk torpağıdır. Onlar oraya cəmləşərək bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər".

Kəramət, fizikanın "təsir-əks təsirə bərabərdir" qanunu cəmiyyətlər üçün də keçərlidir. Cəmiyyətlər və tarix üçün daha bir gerçəklik odur ki, hər iqtidar öz müxaliflərini yaradır. Əməvilərin sonunu gətirən üsyan VIII yüzilin tam ortalarında başladı. 750-ci ildə Əməvilər taxtdan endirildi, hakimiyyətə Abbasilər yiyələndi. Abbasilər iqtidara gələr-gəlməz ərəbçilikdən xeyli dərəcədə geri durdular, Əməvilərlə müqayisədə digər etnik varlıqlara daha tolerant yanaşdılar, türk, fars, kürd və digər köklərdən gələn fərdləri dövlət iyerarxiyasında irəli çəkdilər. O sadə səbəbə görə ki, buna məcbur idilər.

– Nə üçün?

– Bu suala cavab olaraq diqqəti bir tarixi şəxsiyyətə çəkmək istəyirəm - Əbu Müslüm Xorasaniyə! Milli mənsubiyyəti bu gün də tarix üçün gizəmini qoruyan Əbu Müslüm Xorasani Əməviləri taxtdan salan üsyançıların sərkərdəsi idi. Bu gün bəzi ərəblərin, farsların, kürdlərin və biz türklərin ona sahib çıxmaq cəhdlərində şovinist yanaşmaları kölgədə qoyacaq pozitiv bir mənimsəmə mövcuddur. Əbu Müslüm Xorasani faktiki olaraq sosio-kültürəl bir etiraz dalğasının lideri olmaqla ərəbçiliyə qarşı çıxırdı və onun qələbəsinin ən böyük tarixi faydası budur ki, Əməvilər üçün "ötəki" olanların coğrafiyasında "İsmayıloğullarının əfəndiliyinə" öldürücü zərbə vuruldu. Səfəvilər dövlətinin yaranmasında dərin tarixi və siyasi köklərdən birincisi məhz bu olaydır.

– Bəs ikincisi?

– İkinci və çox ciddi tarixi qaynaqlardan biri Xürrəmilər hərəkatı və Babəkin Azərbaycanda 22 il mövcud olmuş dövlətidir. Babək 816-cı ildə Bəzz qalasında xürrəmilərin lideri olduqdan sonra ərəb istehkamlarını xarabaya çevirdi, üstünə göndərilən qoşunları dəfələrlə darmadağın etdi və Araz çayının hər iki sahilini əhatə edən, Həmədandan Bakıya, Urmiyadan Göyçə gölünə olan ərazilərdə faktiki olaraq öz dövlətini qurdu.

– Taleh bəy, daim müzakirə olunan mövzulardan biri də budur: Babək türk idimi?

– Mən Babəkin etnik mənşəyinin türk olduğunu düşünürəm. Bu barədə dəfələrlə yazmışam, mövzudan kənarlaşmamaq üçün dəlillərimi indi təkrar etmək istəmirəm. O, hazırda tarix səhnəsində ərimiş və türklərə qarışmış "azəri" adlanan xalqa da aid edilir. Hansı ehtimalın doğru olmasına baxmayaraq, Babək birmənalı şəkildə Azərbaycan coğrafiyasının övladıdır və Azərbaycan mədəni arealının yaradıcısıdır. Mənim bayaqdan sözü gətirmək istədiyim yer məhz bura idi – Azərbaycan mədəni arealı.

Fikir verin, Əbu Müslümün məşhur üsyanından sonra ərəb irqçiliyi zəifləmiş, lakin yerli xalqlar ərəb xilafətinə və onun rəsmi ideologiyası olan islama qarşı etirazlarını davam etdirmişdi. Xeyli dərəcədə türkləşmiş, eyni zamanda, Arazın güneyində azərilərin, quzeyində ağvanların aborigen olduğu, bu etnosların hələ Müaviyə zamanında qaynayıb-qarışdığı yuxarıda istinad etdiyim şəkildə bizə məlum olan Azərbaycanda tarixin ən möhtəşəm qəhrəmanlarından biri kimi ortaya çıxmış Babək Xəzər xaqanlığının dövlət modelinə söykənir, əski Sasani ənənələrinin, Xilafətin və Bizansın təsirində olmayan yeni və müstəqil bir mədəni areal inşa edirdi. Dünyaca ünlü tarixçi Lev Qumilyovun da təsdiq etdiyi kimi, Babəkin strateji dayağı Xəzərlər idi. Ərəblər Xəzərlərlə ticarət müqaviləsi bağlayandan sonra Babək zaman-zaman hərbi-siyasi dəstək verdiyi Bizansı hərəkətə gətirmək istədi, lakin ağciyər Feofili Konstantinapoldan çıxara bilmədi. O, elə bu səbəbdən məğlub olsa da, son nəticədə Azərbaycan bir mədəni areal olaraq Qərb qarşısında da əlahiddəlik qazandı.

– Bu mədəni arealda türk soyunun yeri və rolu nə qədər idi?

– Talas savaşından sonra Abbasilərlə yaxınlaşmış və bineyi-qədimdən çinlilərlə düşmən olan Asiya türkləri axın-axın qədim Mesopotomiya hüdudlarına gəlir, Xorasan, Azərbaycan, Anadolu ərazilərində yurd salırdılar. XI əsrin ortalarına doğru tarix səhnəsinə Oğuz elinin Qınıq boyundan olan Səlcuqlar çıxdı. Xorasana köç etmiş səlcuqların lideri Toğrul bəy 1038-ci ildə özünü Nişapurda sultan elan etdi.

1055-ci ildə isə Sultan Toğrul Bağdadda at oynadan fars mənşəli Büvehyoğullarını tarix səhnəsindən silərək Abbasi xəlifələrini öz qoruması altına almış, başqa sözlə, əlaltısına çevirmişdi. Ümumiyyətlə, yüzillərcə Abbasi xəlifələri türk sultanlarının qoltuğunun altında yaşayıblar. Səlcuq dövləti adına daha bir zəfəri Alparslan Malazgirt döyüşündə Bizansa qarşı qazandı və bununla da türklər Anadolu bölgəsinin daimi sahibi oldular. Səlcuqların bölgədə möhkəmlənməsinin Azərbaycan mədəni arealı üçün iki mühüm nəticəsi oldu:

1.Azərilər və ağvanlarla müqayisədə türklər mütləq çoxluq qazandılar, şifahi dil qətiləşdi və hər iki etnosu əritməyə başladılar. Amma bu hələ tam mənada xalqlaşma demək deyildi.

2.Azərbaycan mədəni arealı ilə Bizans mədəni arealının Anadolu hissəsi dominant etnos, dil və din zəminində çuğlaşdı.

Tarixin acı gerçəkliyi Böyük Səlcuq Dövlətindən yan keçmədi. Dövlət çökməyə başladı və bu prosesin əsasında üç ciddi amil dayanırdı:

a).Abbasi xəlifələrinin Səlcuqlardan qurtarmaq çabaları;

b). Şiə məzhəbinin bir qolu olan İsmaililərə mənsub olan Həsən Sabbahın qurduğu xaşxaşilərin terror və propoqandaları;

3).Oğuz üsyanları.

Bu amillərin hər birinin üzərində dayanmaq vaxt aparar, buna lüzum yoxdur. Zira, əgər elə bu sadalananlara baxsaq, artıq bölgədə üç önəmli aktyorun - ərəblərin, farsların və türklərin ön planda olmasını və öz strateji münasibətlərini aydınlaşdırmaq istəməsini görmək mümkündür.

– Bu münasibətlər Səfəvilərin sayəsində aydınlaşa bildimi?

– Onların münasibətlərinin qətiləşməsinə ilk təkanı, əslində, moğollar verdi. XIII yüzilin ilk yarısında bölgəyə yürüşlər təşkil edən və dövlət quran moğollar sosio-kültürəl baxımdan türklərə doğma idilər və onları qarşısında girinc qaldıqları islamdan daha da soyudub şaman inanclarını, buddist dünyagörüşləri aşıladılar. Moğollar bölgədəki dinlərdən açıqdan-açığa kütlələri idarə etmək üçün vasitə kimi istifadə edir, günün tələblərinə uyğun şəkildə tez-tez inanc dəyişdirirdilər. Yaxşı anlaşılsın deyə bir az qabardaraq söyləyirəm, gecə hansı dindən olan qadınla yatmaları da onların sabahkı seçimlərinə təsir edirdi. Beləliklə, Azərbaycan və Anadolu arealındakı türklərin inanc sistemi ərəblərdən və farslardan ayrıldı - türklərin islam yorumları doqmalardan uzaqlaşdı, təsəvvüfə çevrildi. Bu prinsipial dəyişim türk təriqətlərinin və sufilərinin meydana çıxmasına rəvəc verdi.

– Həmin təriqətlərdən biri də Səfəvilər idi...

– Tamamilə doğrudur! Şeyx Səfiəddinin təriqət quruculuğu yönündəki çalışmalarının məğzini çılpaq şəkildə çatdıran və "Könül risaləsi"ndə yer alan bir cümlə var: "Dərvişlər dedilər: "Midani, nəmidani?" Bilməziz, kim quş dilimi söylərsən? Türki söylə kim eşidən anlasın". Yüzillər keçəcək, biz eyni mesajı ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poemasında da görəcəyik:

Heydər baba, Nənəqızın gözləri,
Rəxşəndənin şirin-şirin sözləri,
Türki dedim, oxusunlar özləri,
Bilsinlər ki adam gedər, ad qalar,
Yaxşı-pisdən ağızda bir dad qalar.

İndi bir beyin həmləsi ilə bu iki mesajı birləşdirsək, çıxan nəticə budur: "Heydərbabaya salam" poemasını yazan Şəhriyar kimi Şeyx Səfiəddinin də öncəlikli xitab etdiyi topluluq türklər idi. Necə ki Şəhriyarın zamanın şərtlərindən dolayı farsca şeirlər yazması onun Azərbaycan türkü olmasını sual altına almaz, eləcə də "Pir-i-Türk" ləqəbi ilə tanınan Şeyx Səfinin də digər bir çox dillərdə yazıb-yaratması etnik mənsubiyyəti baxımından fərqli ehtimallar üçün əsas ola bilməz.

– Elədirsə, Səfəvilərin türk olması niyə sual altına alınır?

– Bilirsən, qədim və orta çağlarda metal pulların üstünə hökmdarlar öz adlarını zərb etdirirdi. Bu, həmin pulun tədavülünə hökmdarın verdiyi qarantiya idi. Sikkələrin saxtalaşdırılması hökmdara qarşı ən böyük sayğısızlıq sayılır və buna cəhd edənlər işkəncə ilə edam edilirdi. Eynilə "soy-kök məsələsi" hökmdarların iqtidarını legitimləşdirən ən əsas faktor idi, onu dəyişməyə, saxtalaşdırmağa heç bir tarixçi öz yanından cəhd edə bilməzdi. Orta əsr imperiyalarının ən xarakterik cəhəti odur ki, hökmdarlar hansı etnik mənşəyə malik olursa-olsun, təbəələrinin bütününə xitab edir, özlərini onlara doğmalaşdırırdılar. Bu, imperiya xüsusiyyətidir. Deməyim odur ki, Səfəvilərin kökəni ilə bağlı bütün versiyaların yaranması sarayın məlumatları daxilində baş verib. Lakin həqiqət birdir. İndi gəlin o həqiqəti aydınlaşdıraq. Orta çağ qaynaqlarına nəzər salanda Səfəvilərin kökəni ilə bağlı dörd iddia üçün əsas ortaya çıxır.

– O iddialardan biri də Səfəvilərin kökünün fars olmasıdır, eləmi?

– Bu, iddialar içərisində ən zəif və ən etibarsız olanıdır. Daha çox populyar olan və dartışılan Şeyx Səfinin seyid olması versiyasıdır. Ancaq əksər tarixçilər bu fikirdə həmrəydilər ki, "seyidləşdirmə" saray tarixçilərinin məqsədli propoqandası olub, heç bir əsası yoxdur. Başqa sözlə, Səfəvilər ərəb deyil.

– Kürddürmü?

– Bu iddia Şeyx Səfinin yuxarıda adını çəkdiyim Firuz şah adlı ulu babasının Bəzzazın "Safvət əs-Səfa"da "Kürdi" təxəllüsü ilə tanıdılmasına dayanır. Lakin Səfəvilərin seyidləşdirilməsi də elə həmin kitaba əsaslanır. Buna görə də həmin qaynağa əsasən həqiqəti ortaya çıxarmaq bir az analitik yanaşma tələb edir. Səfəviləri "kürd" çıxarmaq isə daha çox Osmanlı və onları birbaşa "fars" elan edə bilməyən Əhməd Kəsrəvi kimi İran tarixçilərinin siyasi yanaşması olub. Halbuki heç Bitlisli Şərəf xan Səfəvilərin kürd olmasına eyham belə vurmur.

Səfəvilər kürd olsaydı, Şərəf xan nədən bunu bilməz və deməzdi? Zəki Vəli Toğanın və Faruk Sümərin irəli sürdüyü iddialar, yəni Səfəvilərin sonradan türkləşməsi ehtimalı ona görə qəbul oluna bilməz ki, onların söylədiyi "devşirilmə dönəmi" Firuz şah Qızılbörkün yaşadığı dövrlə ötüşmür. O, Şeyx Səfinin altıncı babasıdır, Şeyx Səfidən təxminən 100-150 il qabaq, yəni XII əsrin birinci yarısında, bəlkə də bir rüb artıq yaşayıb. Bu dövrdə isə nə Toğanın dediyi kimi Rəvvadilər, nə də Sümərin söylədiyi sayaq Elxanilər adlı dövlət vardı. Uzunçarşılı, Bartold və Petruşevski kimi şərqşünaslar isə Ərdəbil şeyxlərini türk kökənli sayır.

– Qeyd etdiniz ki, həqiqəti ortaya çıxarmaq üçün qaynaqlara analitik yanaşmaq lazımdır. Maraqlıdır, bu cür yanaşma ilə siz özünüz nə çıxarmısınız ortaya?

– Mən tarixçi və mənbəşünas deyiləm. Amma XXI əsrin adamları istənilən orta çağ müəllifinin əsərlərinə əl gəzdirənlərdən daha geniş informasiya və texniki imkanlara malikdir. Bu da oxu və təhlil imkanlarını artırır, həm qaynaqlara əl gəzdirmiş adamların hiyləsini, həm də əl gəzdirilməyən məqamlar vasitəsi həqiqəti ortaya çıxarmağa imkan verir. Onu da qeyd edim ki, "Səfvətüs Səfa"da bir məqam bizim Elmlər Akademiyasından Tofiq Nəcəflinin diqqətini də çəkib və o, bildiyim qədər bu yöndə tədqiqatlarını davam etdirir. "Səfvətüs Səfa"da açıq şəkildə deyilir ki, Şeyx Səfinin 6-cı babası Əmir Firuz Şah Qızılbörk Ərdəbilə əmir təyin olunaraq gəlmişdi və çoxlu var-dövləti vardı. Diqqətinizi iki titula çəkmək istəyirəm: "əmir" və "şah".

Furuz Qızılbörk ona görə "əmir" idi ki, qoşun başçısı idi. Bəs niyə "şah" idi? Bu sualı hələ heç kim qoymayıb. Davam edək, Ərdəbilə qoşun yeritmək və əmir təyin etmək gücü, iqtidarı kimdə idi Firuz Qızılbörkün zamanında? Böyük Səlcuqlu hökmdarı Sultan Səncərdə! Bax, bu detal üzərində düşünəndə bütün daşlar yerinə oturur. "Şah" o zamanlar təkcə dövlətin başında duran şəxslərə yox, həm də onların şahzadələrinə deyilirdi. Yürüşə çıxmış şahzadələr ordunun qollarından birinə başçılıq edir və əgər savaş uğurla başa çatardısa həmin bölgəyə vali təyin olunardılar.

Digər tərəfdən, Bəzzaz Əmir Firuz şahın "İbrahim Ədhəm övladı" tərəfindən təyin olunduğunu da yazır. İbrahim Ədhəm vaxtilə Xorasanda yaşamış, sonra tərki-dünya olmuş övliyadır. Onun oğlunun, övladının olub-olmaması ən azı mübahisəlidir, amma soyu davam etsəydi belə, Ərdəbilə vali təyin etmək iqtidarında olan bir əşirət yaratmamışdı. Dediyim kimi, tarix səhnəsində Səlcuqlular və Sultan Səncər kimi hökmdar vardı. Orta çağ qaynaqlarında isə bu cür təşbehlərdən, hökmdarları tarixin mifləşdirdiyi adamlarla eyniləşdirmək, o cümlədən, "övliya balası" kimi təqdim edərək aydan arı, sudan duru göstərmək, yaxud onların yürüşlərinə müqəddəs missiya həvalə etmək ənənəsi vardı. Eyni zamanda, "qızıl börk", qaynaqda keçən ifadə ilə desəm, "zərrin külah" fərqli bir baş geyimi olmalı idi ki, ləqəb çevrilsin. Bu cür qızılla işlənmiş baş geyimindən isə ancaq əsilzadələr, şahzadələr istifadə edə bilərdi.

– Bütün bunları bir araya gətirib Əmir Firuz Şah Qızılbörkün Səlcuqlu şahzadəsi və əmiri olduğunu düşünürsüz?

– Bəli. Bu cür düşünməyimə o da qüvvət verir ki, Firuz Şah müəyyən müddətdən sonra Azərbaycandan geri çağırılır, Gilana göndərilir, müəyyən zaman keçir və yenidən Ərdəbilə təyin edilir. Biz bu təyinatlarda oturuşmuş bir dövlət mexanizmi görürük. Hətta istisna etmək olmaz ki, onun Ərdəbili tərk etməsi və Gilana getməsi Sultan Səncərin oğuzlara əsir düşməsi ilə bağlı idi.

Onu da xatırladım ki, rəsmi tarixə görə Sultan Səncərin oğlu olmayıb. Belə olan halda onun digər qan qohumları "şahzadə" statusu almış olurdu. Necə ki, Böyük Səlcuqlu Dövləti Sultan Səncərin ölümü ilə dağılandan sonra Anadolu Səlcuqlu Dövlətini bu cür qan qohumu və şahzadə olan Süleyman qurmuşdu...

– Yəni sizin iddianıza görə Şah İsmayıl Səlcuqlu sultanlarının soyundan və Qınıq boyundadır, eləmi?

– Məncə, elədir! Ancaq bu iddianı ilkin və fərqli qaynaqlara baxış imkanı olan Azərbaycan tarixçiləri akademik səviyyədə araşdırmalıdırlar. Əmir Firuzdan Şeyx Səfiyə qədər olan şəcərini izlədikdə məlum olur ki, Şah İsmayılın həmin dövrdəki babaları hərblə məşğul olublar. Sülalənin dini işlərə meyillənməsi Şeyx Səfidən başlayır. İndi həmin zamandan ayrılıb, Şah İsmayıl dönəminə bu gündən baxsaq, görəcəyik ki, Səfəvilərin xanədan boyu Şeyxavəndlər idi.

– Kim idi Şeyxavəndlər?

– Şeyx Səfi sülaləsinin şahlıq qolu olmayanlar Şeyxavənd tayfasında bir araya gəlmişdilər. Səlcuqluların xanədən boyu Qınıqlar, Osmanlınınkı Qayı, Ağqoyunlularınkı Bayandur olduğu kimi Səfəvilərin də sülalə əşirəti, doğma el-obası Şeyxavəndlər idi. Naməlum müəllifin "Qızılbaşlar tarixi" adlı əsərində Şeyxavəndlər Bayandur, Mosullu, Çəpni kimi ellərlə yanaşı Ağqoyunlu konfederasiyasına mənsub tayfalar arasında göstərilir. İskəndər bəy Münşi isə Şeyxavəndləri ayrıca el kimi qeyd edir və o zaman "taçik" deyilən farslardan və kürd qəbilələrindən qəti şəkildə ayırır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Şeyxavənd elinin mənsubları Şah İsmayıldan sonra dövrün şərtləri və onlara verilən görəvlərdən dolayı çeşidli bölgələrdə yaşamış və siyasi ittifaqlar bağlayaraq öz aralarına yeni qəbilələr almışdılar. Məsələn, bu cür "sonradangəlmə" qəbilələrdən biri Kəmunə oğulları idi. Həmin elin əsas çəyirdəyi isə Ərdəbildə idi. Daha dəqiq desək, ata yurd Ərdəbil idi. Xalxal isə iqta torpaqları sayılırdı. Hətta Moğol şahı Məhəmməd Hümayun Ərdəbildarülirşadını ziyarət edərkən onu Şeyxavənd ağsaqqallarının qarşıladığını da bilirik. Bundan başqa Şah İsmayılın oğlu, təzkirəçi Sam Mirzə Ərdəbilə təyin olunanda öz tayfadaşlarından bəzilərinin xanədanlıq ədası ilə xalqla kobud rəftarına şahid olub cəza tədbirləri görmüşdü. Vəliəhdlərin müəyyən olunmasında, şahzadələrin taxta çıxmasında və saray çevrilişlərində kifayət qədər fəal və təsirli rol oynayırdılar. Şah Təhmasib dövründə sarayda Məsum xan isimli çox qüdrətli bir şəxsiyyət vardı və o, Səfəvi soyundan olmaqla Şeyxavənd tayfasını təmsil edirdi.

– Şah İsmayıla və ondan sonrakı Səfəvi şahlarına tutulan ən böyük irad o idi ki, hökmdar soyundan gəlmirlər. Bu iradlar qarşısında nədən Səfəvilər Səlcuqlu soyundan gəldiyini gizlədirdilər?

– Şah İsmayıl hakimiyyətə gələnə qədərki dövrdə onun əcdadlarının öz hökmdar soyunu gizləməsi tamamilə anlaşılandır. Sultan Səncərdən sonra Böyük Səlcuqlu dövləti dağılmışdı. Hakimiyyət əldən çıxıbsa "mən hökmdar soyundanam" deməyin və iddia ilə çıxış etməyin axırı məlumdur-ölüm! Odur ki, Əmir Firuz şahın davamçıları daha çox əllərində olanı qorumalı idilər və qorudular da. Ancaq onlara qarşı xarici və daxili basqılar da var idi. Məsələn, gürcülər Ərdəbilə hücum eləmiş və Şeyx Səfinin babası Əmir Qütbəddini yaralamışdılar. Ancaq ondan daha əvvəl son dərəcə maraqlı bir hadisə olmuşdu. Belə ki, Əmir Firuz Şahın nəvəsi Məhəmməd uzun müddət yoxa çıxmışdı. Guya onu axtarıb tapmamış və öldüyünə qənaət hasil edib ehsan paylamışdılar. Ancaq bir sürə sonra həmin şəxs üzə çıxdı və elan edildi ki, sən demə, doğru yolda olan, yaxşı cinlər onu oxumağa aparıblarmış. Bu məqam onu göstərir ki, xanədana real təhdidlər olduğundan varis məqsədli şəkildə gizlədilib və gizlədildiyi dövrdə ona yaxşı təhsil verilib. Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər dövründə isə Səlcuqlu mənsubu kimi çıxış etmək onlara sərf etmirdi. Çünki zahirən hakimiyyət istəmirdilər. Şah İsmayıl və Şah Təhmasib zamanında "Səlcuqluyam" demək sizə nə qədər qəribə görünsə də, türk boyları içərisində mərkəzdənqaçma meyillərini gücləndirəcəkdi. Daha sonrakı dövrdə isə zatən şəcərəni aparıb Məhəmməd peyğəmbərə bağladılar, Səlcuqlu mənsubiyyətinə ehtiyac qalmadı.

– Taleh bəy, düzdürmü Şah İsmayıl 14 yaşında hakimiyyətə gəlib? 14 yaşında uşaq nə bilirdi dövlət nədir? Deməli, pərdə arxasında onu idarə edənlər olub. Bu zaman başqa bir sual yaranır: pərdə arxasındakı gizlin əllər kimlər idi?

– Orta əsrdə mütləq monarxiyaların formalaşması və davamiyyəti üçün taxta çıxacaq şəxsin yaşı xüsusi şərt deyil. Əsas sistemdir. Səfəvilərin bir təriqət kimi genişlənməsinin və gələcəkdə siyasi iddialara düşəcək qədər iri miqyas almasının arxasında Əmir Teymurun Ərdəbil ocağına göstərdiyi diqqət və qayğı da dayanır. Türküstanın Barlas oymağından olan Əmir Teymur antoqonist kültürlər sayılan iranlılarla turanlıların qovğasında öz soyunu ucaldan fars şairi Firdovsinin Tus şəhərindəki məzarı başına gəlmiş, ayağı ilə qəbrə toxunaraq "Qalx da, aşağıladığın türkü gör" deyə tarixə damğa vuran məşhur cümləsini tələffüz etmişdi. Bu cür yüksək səviyyədə ulus anlayışına sahib olan Teymur Şeyx Səfi ocağının piri ilə Ərdəbildə hörmət-izzətlə görüşmüş, onun xahişi ilə Anadoludan əsir götürdüyü türklərin hamısını azad etmiş, təmənnası olmamasına rəğmən mürşüdə xeyli pul və yeni ərazilər bağışlamışdı. Sonradan "rumilər" adlanan və ətraf qəsəbələrdə, şəhərlərdə məskunlaşan həmin Anadolu türkləri və Teymurun bağışladığı ərazilərin gəlirləri Səfəvilərin sosial və iqtisadi dayaqlarını daha da artırmışdı. Nəticədə Ərdəbil mürşüdləri Ağqoyunlu sarayı ilə qohum olmuşdular. Şeyx Cüneyd Uzun Həsənin bacısı Xədicə bəyimlə evlənmişdi. Şah İsmayıl isə Şeyx Heydərin Uzun Həsənin qızı Aləmşah bəyimlə izdivacından doğulmuşdu.

Şeyx Heydər və atası Şeyx Cüneyd hakimiyyət iddialarına çata bilməmişdilər. İsmayıl isə Sarıqamış qurultayında Şah elan edilmişdi və həmin qurultayda iştirak edən ellərin mütləq əksəriyyəti türk idi. O türklər də, o türklərin ideoloji təşkilatı halına gəlmiş Səfəvi sufi ocağının müridləri də dövlətin nə olduğunu yaxşı bilirdilər. Reha Bilgenin "1514" adlı əsərində bütün bunlar çox gözəl izah olunur. Qurulan dövlətin başı Azərbaycanda, gövdəsi Anadoludaydı, zira, baş da, gövdə də türklər idi. Bayaq Azərbaycan mədəni arealı ilə Anadoludakı mədəni arealın türk dominantlığı ilə birləşməsindən danışmışdım. Şah İsmayıl məhz bu kültürün taxta çıxardığı fiqur idi. Onun taxta çıxmasına çalışan təcrübəli türklər isə pərdənin arxasında deyil, məhz önündə idilər. Çünki Şah İsmayılın üzü bəzən pərdə ilə, yəni niqabla örtülürdü və bu da onun mistikasını artırırdı. Lakin hökmdarın türk lələləri Hüseyn bəy Şamlının timsalında həmişə aşkarda idilər. Şah İsmayıl ona ən çox təsiri olan Hüseyn bəyin vəzifəsini hakimiyyətə gələndən bir neçə il sonra dəyişdi. Ona görə də onu təsir altında qalmış, idarəolunan fiqur kimi səciyyələndirmək mümkün deyil.

– Rəsulzadə deyir: "Bizi İran-Səfəvi mühitindən azad etmək üçün rusları Allah göndərdi". Sizcə, Rəsulzadə niyə bu cür düşünürdü? Yaxud, nə üçün A.Bakıxanov və Rəsulzadə kimi böyük şəxsiyyətlər Türkmənçay müqaviləsini İran-Səfəvi tarixi mühitindən qurtuluş hesab edirdilər?

– Mən Rəsulzadənin belə bir fikir söylədiyi iddiasına, - amma içərisində "Səfəvi" sözü keçməyən şəkildə - Güntay Gəncalpın yazısında rast gəlmişəm. Güntayın iddiasına görə Rəsulzadə "Qafqaz türkləri" adlı əsərində "İran mühitindən bizi azad etmək üçün rus adlı düşməni Allah göndərdi" yazır. Mən Məhəmməd Əminin həm "Qafqaz Türkləri", həm də "İran türkləri" adlı əsərlərini oxumuşam, amma elə cümləyə rast gəlməmişəm. Bəlkə də diqqətimdən yayınıb, yaxud indi xatırlamıram. Amma "Qafqaz Türkləri"ində Rəsulzadə bir fars deyimi səsləndirir və təxminən mənası budur ki, əgər Allah istəsə düşməndən də xeyir tapmaq olar.

Əlbəttə, bu olsa-olsa obrazlı yanaşmadır. Məmməd Əmin Rəsulzadənin daha konkret sözü isə budur: "Beş yüz sənədən bəri İranda hökmdarlıq edənlər həp türk irqindən gəldilər". Yaxud Rəsulzadə "Azərbaycan mədəniyyətinin qaynaqları" əsərində Səfəvilərə övgülər yağdırır, bu dövlətin bütün qurucu gücünün türk olduğunu söyləyir, şairlərin Şah İsmayıla "Türki-tacdar" deyə xitab etməsini məmnuniyyətlə xatırlayır. Eləcə də dəfələrlə oxuduğum Abbasqulu ağanın "Gülüstani-İrəm" əsərində Şah İsmayıla və Səfəvilərə qarşı hər hansı qərəz yoxdur.

– Bəs siz necə bilirsiniz, doğrudanmı "Azərbaycan" adında bir ölkənin tarixə girməsinin səbəbi Türkmənçay müqaviləsi olub?

– "Azərbaycan" adında respublikanın meydana çıxmasının səbəbləri daha dərindir- alt qatda mədəni areal amilinə, üst qatda dünyada gedən ulusallaşma prosesinə dayanır. Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri bağlananda Quzey Azərbaycanda xanlıqlar mövcud idi. Bu xanlıqlar Qacarlarla Romanovlar arasında vurnuxurdular, amma həlledici döyüşlərdə onlardan heç birinə qarşı qoyacaqları güc yox idi. Tarixin təbii axarına görə ya onlardan biri güclənib qalanlarını özünə birləşdirməli, tədricən Tehrana sarı gedib Qacarları devirməli, ya da daha böyük güclərdən tam asılı düşməliydilər. Osmanlı-rus savaşlarında birincilərin məğlub olmasından sonra həmin böyük güc Romanovlar oldu və Qacarları Quzey Azəraycandakı torpaqlardan vaz keçməyə sövq etdi.

İngilislər Hindistanı işğal edəndə olduğu kimi, bütün imperiyalar hər hansı ərazini tutanda yerli xalqlara "sizin yaxşılığınız üçün gəlmişik" deyir və onlara yeni nələrsə verirlər. Ruslar da elə deyirdi və həqiqətən gətirdikləri bir yenilik vardı- "bilgi". Həmin bilgininin çoxunu özləri istehsal eləmir, Avropadan götürürdülər, bu başqa məsələ. Amma fakt budur ki, on-on beş kəndi birləşdirən xanlıqda yaranan bilgidən iri imperiyada cəmlənən bilgi müqayisə olunmaz dərəcədə çox olmalıdır. Odur ki, rus işğalı Azərbaycana elmi-mədəni baxımdan töhfə kimi görünə bilər, ancaq əsl mahiyyətdə elə deyil. Rus işğalının Azərbaycana vurduğu ən böyük zərbə həm Çar dövründə, həm də Sovetlər dövründə aristokratiyanı sıradan çıxarmasıdır. Təsəvvür edin, Çar dövründə Erməni və Gürcülərə əsilzadələrin təşkilatlanmasına imkan verilirdi, lakin Azərbaycanda yox. Bu, müasir terminlə desək, insan kapitalının əzilməsi, məhv edilməsi və bir xalqın potensialının üzə çıxmasına və genişlənməsinə təkan verən ən mühüm sosial təbəqənin məhvi idi. Baxın, Bakıda neft amilinə görə yaranan milyonerlər təbəqəsi xalq üçün nə qədər iş görüb- məktəblər açıb, binalar tikib, erməni basqınlarına qarşı müqavimət təşkil edib...

– Əgər Türkmənçay müqaviləsi bağlanmasaydı necə olacaqdı?

– Tarix obyektiv gerçəklikdir, hər nə qədər keçmiş də olsa. Ona görə də bu cür suallara birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Ancaq bir beyin həmləsi etmək doğrudan da maraqlı olardı. Əgər həmin müqavilələr bağlanmasaydı, mənim fikrimcə, Qacarlar Quzey Azərbaycandakı xanlıqları mərkəzi hakimiyyətə tabe edəcəkdi. Çünki Abbas Mirzənin qarşısında yerli xanlıqlar deyil, rus ordusu vardı deyə Qacarlar geri çəkildi. Yuxarıda söylədiyim bilgi Romanovlar kimi, Osmanlıya, Qacarlara da gəlmişdi. Odur ki, çox ciddi proseslər gedəcək və həmin proseslər sonucu Qacarlara qarşı fars və islam basqısı güclənəcəkdi. Qacarlar türk olsalar da, dövlət təşkilatı farsların əlində idi. Farslar istəyəcəkdilər ki, türklərdən yaxa qurtarsınlar. Bunun məhz belə olduğunu da gördük, çünki "Türkmənçay"dan 100 il sonra Pəhləvilər gəldi iqtidara. Elmin və mədəniyyətin bölgəyə daxil olması, sekulyarların meydana çıxması isə dini müqaviməti gücləndirəcəkdi. Bu zaman Qacarlar özləri də millətçiliyə meyillənəcək və onları bəsləyən gövdəyə- Güney və Quzey Azəraycandakı qacar tayfalarına ehtiyacları artacaqdı.

Pəhləvilər ona görə Qacarları devirə bildilər ki, Romanovların Quzey Azəraycanı işğal etməsindən sonra Qacarlar onları bəsləyən tarixi kökdən- bilirsiniz ki, Qacarların tarixi məskəni Gəncə və ətrafı idi- məhrum olmuşdular. Onu da xatırlayaq ki, 1906-cı ildə İranda inqilab olmuş və dövlət quruluşu olaraq konstitusiyalı monarxiya seçilmişdi. Bütün bunları nəzərə alanda, mənim qənaətim belə formalaşır ki, əgər Türkmənçay müqaviləsi olmasaydı və digər xarici basqılar da dəf edilsəydi, "Azərbaycan" yenə bir dövlət adı olaraq meydana çıxacaq, dövlətin quruluşu konstitusiyalı monarxiya, rəmzi hakimiyyətdə Qacarlar olacaqdı. "Azərbaycan" adı isə ona görə meydana çıxacaqdı ki, farslar respublika şəklində öz müstəqil dövlətlərini quracaq və onu Pəhləvilərin etdiyi kimi rəsmən "İran" adlandıracaqdılar.

– Şah İsmayılın böyük bir imperiya yaratması, imperiya təfəkkürü formalaşdırması və türk dilini ilk dəfə rəsmi dövlət dili elan etməsi Əzizə Cəfərzadənin "Bakı 1501" kitabından başqa hansı tarixi qaynaqlarda öz əksini tapmışdır?

– Əzizə Cəfərzadə Azərbaycanın ən gözəl yazıçılarından biridir, öz dövrünə və biliklərə əsasən həmin kitabı yazıb. Zamanında çox oxunan əsərlərdən biri olub və indiki dövrün informativ imkanlarından çıxış edib əsərə hər hansı şəkildə irad bildirmək bizim naqisliyimiz olardı. Ümumiyyətlə, tarixi romanlardan və filmlərdən öyrənmək yanlışdır. Ancaq bu filmlərin və romanların tarixə maraq oyatması yaxşı haldır. Buna görə də Əzizə Cəfərzadə də daxil, bütün tarixi roman müəlliflərini sayğı ilə anıram. Əzizə xanımın həmin kitabı səhv etmirəmsə 1981-ci ildə çap olunub. Oqtay Əfəndiyevin "16-cı əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvilər Dövlətinin yaranması" kitabı isə ondan 20 il öncə işıq üzü görüb. Ayrıca Yaqub Mahmudovun və Zabil Bayramovun da bu mövzuda çox dəyərli tədqiqatları var. Zülfiyyə Vəliyeva və Bilal Dədəyev kimi gənc alimlərin maraqlı tədqiqatları var. Artıq Türkiyə də, Avropa da Oqtay Əfəndiyevin "Azərbaycan Səfəvilər Dövləti" termini önə çıxır.

– Taleh bəy, Şah İsmayıl türk dilini ədəbi əsər yazacaq səviyyədə bilirdimi? Axı o, 3-14 yaş arası türk olmayan bir mühitdə- Gilanda yaşamışdı. Dili bu yaşlarda öyrənmək mümkündürmü?

– Dirili Aşıq Qurbaninin sözləridir:

Bu dünyada bir haqq divan,

O dünyada cənnət-məkan.

Qoy var olsun, türki zəban,

Şah Xətai, Şah Xətai!

Şah İsmayıl müasiri olan Qurbaninin bu misralarından sonra əslində çox sözə ehtiyac yoxdur. Şah İsmayılın türkcə şeir yazması və türkcə yazmağa meyilli olması barədə qaynaqlarda yetərincə məlumat var. Şah İsmayıl təxminən bir yaşında anası ilə birlikdə İstəxr qalasında məhbus edilmiş, beş il orada qalmışdı. Gilanda isə altı il yarım yaşamışdı. Karkiya Mirzə Əli ona ərəb və fars dilləri öyrətmək üçün Şəmsəddin Lahicini müəllim təyin etmişdi. Şah İsmayılın İstəxr qalasında da, Gilanda da gündəlik danışıq dili türkcəydi. İstəxrdə Ağqoyunlu Uzun Həsənin qızı yanında idi, Gilanda isə Hüseyn bəy Şamlı qoruyucusu və tərbiyəçisi idi. Türkcə danışmaq üçün ətrafında kifayət qədər adam- müridləri, onların ailələri vardı.

– Xətai bir şeirində yazır ki, Əli olmasaydı, bütün peyğəmbərlər cəhənnəmə gedərdi. O, nə üçün belə düşünürdü? Peyğəmbərlər hansı cinayəti işləmişdilər? Cinayətkar olmuşlarsa da Əli niyə onlara xilas etməli idi?

"Ol Əlisən kim, qamu peyğəmbərə sənsən şəfi,

Cümlə bu ümmidilənqapuna gələr xasüam"

– Xətainin bu şeirindən peyğəmbərlərin cəhənnəmə gedə biləcəyi nəticəsini çıxarmaq mümkün deyil. İslam inancına görə Məhəmməd peyğəmbərin yeri cənnətdir, hətta cənnətin ən yaxşı, ən mənzərəli hissəsidir. Dini baxımdan bu məsələ dartışılmazdır. Səfəvi təriqətinin inanc sistemindən baxsaq, Ərdəbil sufiləri heç zaman Həzrət Əlini peyğəmbərlə eyni səviyyəyə qoymayıb, ondan üstün tutmayıb, Allahla eyniləşdirməyib. İslamda "Əlallahılar" deyilən bir zümrə var, bu mövqedən onlar çıxış ediblər. Hətta deyiblər ki, Allah vəhyi əslində Əliyə göndərmişdi, Cəbrayıl tapşırığı səhv yerinə yetirib. Ancaq bu zümrənin Səfəvilərə heç bir dəxili yoxdur və hakimiyyət zamanlarında Səfəvilər onlara qarşı sərt mövqe tutub.

Sizin söylədiyiniz beytin anlamı isə budur ki, bir çox türk təriqətlərində olduğu kimi, Səfəvi mürşüdlərinin sofistikasında Əli "qapı" hesab edilirdi. Bu da Məhəmməd peyğəmbərin hədis kimi qeydə alınan bir kəlamına əsaslanırdı. Quranda "evlərinizə qapıdan girin" deyə bir ayə də var. Bütün peyğəmbərlər də həm öz evlərinə, həm də Tanrı evlərinə qapıdan girməli olduğu və girdikləri üçün Əli onların "şəfisi" kimi təqdim edilib. Çünki qapıdan girməzlərsə, ayəni pozar, günaha batar və ilahi qəzəbə tuş gələrlər. Sufizmin, xüsusən türk sufizminin gözəlliyi, cəlbediciliyi də elə bundadır ki, qatı ehkamlardan uzaqdır və zehni gəzişmələr edir. Bu məsələni açan "şathiyyat" adlı bir termin də var. Təriqətçilərlə şəriətçilərin arasındakı ixtilaflardan birini ehtiva edir. Yəni, sufilərin zahirən dinə zidd, peyğəmbərə istehza, Allaha şirk kimi səslənən sözləri, əslində, batində belə anlamda deyil.

– Taleh bəy, Şah İsmayılın fars dilini yüksəltməsini nə ilə izah edirsiniz?

– İspanlar Amerika qitəsindəki And dağlarının ətrafını ələ keçirəndə yerli xalqlar "quipu" adlı bir yazıdan istifadə edirdi. Bu, bizim anladığımız qaydada yazı deyildi, iplərə düyün vurur, bununla mühasibatlıq işləri aparırdılar. Amma dəqiqlik o dərəcədə idi ki, ispanlar orada qurduqları dövlətdə vergi mühasibatını "quipu"dan yararlanaraq aparmağa başladılar. Özləri bu yazıdan istifadə edə bilmədiklərinə görə həmin işi yerlilərə tapşırdılar. Amma tezliklə sorun çıxdı. Yazı və hesablamanı əlində tutan yerlilər məhz bu amilin sayəsində ispanları sıradan çıxarmaq həddinə gəldilər. Eyni problemlə Azərbaycan, Anadolu, Xorasan və bu kimi bölgələri əhatə edən bəlli regionda üzləşməyən heç bir türk xanədanı olmayıb. Osmanlı bir qədər fərqləndi ona görə ki, paytaxtı İstanbula daşıyandan sonra Bizans ənənəsinin üzərində bərqərar oldu. Amma Osmanlı sarayında fars dilinin rolu nə qədər idisə Şah İsmayılın sarayında da elə o qədər idi. Yəni, daha çox ədəbiyyat dili idi.

Saray dili türkcə idi, imperator türkcə danışır, divan türkcə keçirilirdi. Bir sıra fərmanlar və məktublar məqsədinə görə, farsca, yaxud başqa bir dildə yazıla bilərdi. Ancaq dövlətin sahibi ordu, ordunun sahibi türklər idi. Türklər isə farslara "taçik" deyir və onları dövlət təşkilatının bel sütunu olan ordudan kənarda saxlayırdılar. Hətta Məhəmməd Xudabəndə zamanında məşhur vəzir Mirzə Salman hərbi əməliyyata qatılmış və hərbi işlərə burun soxmağının bədəlini canı ilə ödəmişdi. Ümumiyyətlə, tarixdən az-çox məlumatı olan adamlar bilir ki, Şah İsmayıl dövründə farsların Səfəvi sarayındakı imtiyazları və rolu onların Səlçuqlu sarayındakı mövqeyindən qat-qat az, məhdud idi.

– Füzuli Şah İsmayıla həsr etdiyi "Bəngübadə"ə poemasına yazıb:

"Ol ki, başlar zamanda bəzmi-fərağ,
Padşahlar başından eylərəyaq"

Bu misralarda Füzuli Şah İsmayılın Şeybani xanın başını kəsib qafasından şarab qədəhi düzəltməsinə işarə etməyibmi?

– Doğrusu, hazırda "Bəngü-badə"nin süjetini tam olaraq xatırlamıram, ona görə də bu alleqorik poemanın konteksindən çıxarılmış misraları yorumlamaq istəmirəm. Məhəmməd Füzuli kimi Azərbaycan və Şərq poeziyasının ən önəmli simalarından birinin Şah İsmayıla, onun şahzadələrinə şeirlər ithaf etməsi yox, etməməsi təəccüblü olardı. Çünki Məhəmməd Füzulini yüksəldən dalğa ilə Şah İsmayılı yüksəldən dalğa istər türklük, istərsə də təsəffüv baxımından eyni idi.

Şah İsmayılla Şeybani xan arasındakı mücadilənin əsl səbəbi Şah İsmayılla Sultan Səlimin, Sultan Səlimlə Şeybani xanın arasındakı qovğalarla üst-üstə düşür. Şeybani xanın məğlubiyyətindən sonra onun kəllə skeletinə qızıl çəkilərək badə düzəldilməsi, həmin badədən isə Şah İsmayılın şərab içməsi İskəndər bəy Münşi tərəfindən də yazılıb, mən ordan oxumuşam. Bu fakt mənim Şah İsmayıla münasibətimə heç bir təsir göstərmir. Çünki mənim mənimsədiyim 21-ci əsrin humanist baxışlarının ortaya çıxması üçün Şah İsmayıldan sonra 500 il keçib.

– İddia olunur ki, bu dövrdə Osmanlı islam dünyasının təmsilçisi idi, Səfəvilər dövlətinin ideologiyası isə islam dünyasını parçalayırdı. Osmanlılarla Səfəvilər arasında müharibə məhz bu səbəbdən baş vermişdir. Bu fikrə münasibətiniz necədir?

– Münasibətim çox pisdir. Fikrin arxasında xilafət zehniyyəti dayanır. 1517-ci ildə Sultan Səlim Misiri türk məmlük sultanlarının əlindən almış və onlara bağlı olan Abbasi xəlifəsini özü ilə İstanbula gətirmişdi. Zatən moğolların Bağdada 1258-ci il hücumundan sonra Abbasilərin elə bir çəkisi qalmamışdı, bu dəfə türk məmlüklərin qoltuğunun altına girmişdilər. Sonra III Mütəvəkkil İstanbulda öldü, Sultan Səlim xəlifə yetkilərini üzərinə götürdü. Bu olay hər şeyi aydın edir. Əvvəla, Osmanlılarla Səfəvilər arasında ən qanlı savaş- Çaldıran döyüşü 1514-cü ildə, yəni Sultan Səlimin xəlifə olmasından qabaq baş vermişdi. Həmin dövrdə Məhəmməd peyğəmbərin qurduğu islam dövlətinin rəsmi xəlifəsi və sözdə təmsilçisi Abbasilərdən idi. Nə Səfəvilərin, nə də Osmanlıların belə bir yetkisi yox idi.

Digər yandan, məsələ sünni-şiə problemi də deyildi. Məmlüklər türk və sünni idilər. O zaman Sultan Səlim onların üstünə niyə gedirdi? Belədə niyə deyilmir ki, islam dünyasını Sultan Səlim parçalayırdı? Əgər belə deyilmiş olsaydı, bu da yanlış olacaqdı. Çünki məsələ kimin hansı ideologiya daşıyıcısı olmasında deyil, kimin nə qədər ərazidə iqtidar sahibi olması və nə qədər güclü dövlətin başında durması idi. Sultan Səlimin Səfəvilərlə probleminin əsasında o dayanırdı ki, Anadolu türkləri axın-axın Qızılbaşlığı qəbul edirdilər. Bu isə Anadolunun tamamının tezliklə Səfəvilərin ixtiyarına keçmə ehtimalını yaradırdı.

Tarixdə elə bir mərhələ, elə bir dövlət və hökmdar olmayıb ki, Anadoluya hakim olsun, amma İstanbulu ələ keçirmək istəməsin. Yəni, Anadolunun tamamilə Səfəvilərin əlinə keçməsi bir sonrakı addımda İstanbulun mühasirəyə alınması və tutulması demək idi. Sultan Səlim təbii olaraq Şah İsmayılın bu şansı yaxalamasını istəmədi və çeşidli provokasiyalarla onu vaxtından qabaq döyüşə sövq etdi. Sultan Səlim taxt qovğasında atası ilə döyüşmüş, doğma qardaşlarına qıymış adamdı. Bunu Sultan Səlimə ittiham olaraq söyləmirəm. Onu anlatmaq istəyirəm ki, oğulun ataya, qardaşın-qardaşa qılınc çəkdiyi bir çağda Çaldıran savaşına poetik ovqatda yanaşmaq yersizdir. Burada tərəflərdən hansınısa fitnəkarlıqda suçlamaq absurddur.

– Bəs Şah İsmayıl Əbubəkirə, Ömərə, Aişəyə lənət oxutdurması müsəlmanları rahatsız etmirdimi?

– Hansı müsəlmanları? Şah İsmayıl siyasi iddia ilə ortaya çıxanda hər dərədə bir müsəlman dövləti, bəyliyi vardı. O dövlətlər arasında və içərisində o qədər daxili çəkişmələr vardı ki, Əbubəkirə, Ömərə, Osmana, Aişəyə lənət oxunub-oxunmaması sadə əhalinin heysiyyatına az təsir edirdi. Bir də məgər Şah İsmayıl və onun xanədanı, əyanları, təbəələri müsəlman deyildi? Birdəfəlik yadda saxlamaq lazımdır ki, Əbubəkrin, Ömərin, Osmanın və Aişənin lənətlənməsini bir ənənə olaraq nə Şah İsmayıl, nə də Səfəvilər yaradıb. Bu məsələnin heç farslara da dəxili yoxdur. Əməvilər dövründə Həzrət Əli və varisləri- "Əhli Beyt" lənətlənirdi, imamların tərəfdarları da qarşılığında onlara eyni mahiyyətdə cavab verirdilər. Bu məsələnin kökü çox dərinlərə- Aişə ilə Hz. Əli arasındakı düşmənçiliyə, "Cemeldöyüşü"nə gedib çıxır.

Səfəvilər üçünsə onların lənətlənməsi ilk növbədə siyasi məsələ idi. "Biz" və "onlar" ayırımını yapmayan heç bir dövlət, imperiya ola bilməz. Onları lənətləmək və Həzrət Əliyə, imamlara sahib çıxmaqla "məzlumların müdafiəçisi" statusuna yiyələnirdilər. İmam Hüseynin Kərbaladakı müsibətindən sonra şiəlik siyasi baxımdan "haqqın və məzlumun yanında olmaq" etiqadı sayılırdı. Strateji hədəf isə Məkkə və Mədinəni ələ keçirmək, Abbasi xilafətinə son vermək idi. Şah İsmayıl bu məqsədə Şeybaniləri bitirəndən dərhal sonra çatmaq istəyirdi, lakin Osmanlıların dinc durmayacağınıbildiyindən məmlükləri müvəqqəti dövr üçün öz tərəfinə çəkmək istəyirdi.

– Şah İsmayıl hakimiyyəti ələ keçirmək üçün türkləri bir-birindən ayırıb, şiəliyi dövlət ideologiyasına çevirib... Sizcə, bu kimi fikirlərin müəllifinin məqsədi nə ola bilər?

– Azərbaycanda mütəmadi olaraq bu cür cəfəng fikirlərlə çıxış edən iki nəfər var. Biri GüntayGəncalpdır, biri də Fazil Mustafa! Hər ikisi yarımalim və yarıməlumdurlar. Etikam sonuncu sözü daha çox oynatmağa imkan vermir. Bu adamların Azərbaycanın və Türk dünyasının tarixi şəxsiyyətlərinə qarşı tutumunun arxasındakı əsl məqsədlər və qüvvələr hələ tam üzdə deyil.

Konkret olaraq, Fazil Mustafanın Azərbaycanda tarixən formalaşmış dini münasibətlər balansını pozmaq cəhdinin arxasında türk, hətta Osmanlı məfkurəsi dayanmır. İlk növbədə ona görə ki, "türk ruhlu islam" (hər nə qədər qüsurlu olsa da, öz ifadəsi ilə deyirəm) elə qızılbaşlıqdır. Həmçinin Osmanlı sultanlarının heç də hamısı eyni etiqadda və islama eyni dərəcədə bağlı olmayıblar. Osmanlı sarayında da, Səfəvi sarayında da həmişə şərabın ən əlası içilib. Fateh Mehmet, İldırım Bəyazid, Sultan Səlim, III Murad qəşəng içən olublar. Gəncliyində Sultan Süleyman da içib, daha sonra içkini yasaqlayıb. Eynilə Şah Təhmasib tövbə edərək içkiyə qarşı sərt mövqe tutub.

Səfəvi və Osmanlı sultanları Həcc ziyarətinə getmirdilər. Fateh Mehmet Bayrami, İkinci Bəyazid Mevləvi, Sultan Səlim Zeyniyyə ocağına bağlı idi. Ümumiyyətlə, Osmanlı padşahlarının mənsub olduğu təriqətlər arasında Xəlvətilik, Nəqşilik və Mevləvilik cərəyanları daha üstün olub. Şah İsmayılın bu məsələdə fərqi odur ki, o birbaşa öz atalarının qurduğu sufi ocağına bağlı idi və həmin təkkəninmürşüd-i-kamili idi. Az öncə yuxarıda adını çəkdiyim bayramiliyin çıxış nöqtəsi birbaşa Səfəvi ocağı idi. Bayramiliyin qurucusu Hacı Bayram Vəlinin ustadı Şeyx Həmid- Somuncu xoca Şeyx Səfi ocağında şagird olmuş, on illərlə Ərdəbildə yaşamışdı. Daha sonra Anadoluda ilk Səfəvi pirlərinin propoqandasını yürütmüşdü. Hacı Bayram Vəlinin şagirdi isə Sultan Mehmet Fatehin müəllimi və İstanbul yürüşünün mənəvi qılavuzuAğşəmsəddin idi. Bayramilik Səfəvi təriqətinin bir filialı kimi ortaya çıxmış, xəlvətilik və nəqşibəndilik kimi cərəyanların da baxışlarını öz doktrinasına qatmışdı. Bütün bunları nəzərə alaraq qətiyyətlə demək olar ki, Sultan Mehmet Fateh inanc baxımından Səfəvi konfessiyasının yetirməsi idi.

Qısası, "türk ruhlu islamın" təşəkkül forması, ha şiə olsun, ha sünni, sufi təriqətləri idi. Amma Fazil Mustafadan soruşsanız deyəcək ki, mən məzhəb, təriqət qəbul eləmirəm, istinadım ancaq Qurandır. Onun avantürizmi da elə burda üzə çıxır. Məgər Fazil Mustafa Quranı orijinal variantda oxuya bilir? Sən ərəbcə yazıb-oxuya bilmirsənsə, istinadın ancaq Quran ola bilməz. Bu avantüranın məğzini ortaya çıxarmaq üçün efirdən Fazil Mustafanın ərəblərin zamanında Azərbaycanı işğal yox, fəth etdiyini söylədiyini xatırlamaq yetərlidir. Terminologiya hər şeyi ortaya qoyur. Bu əməviçilikdir. Əgər sən öz tarixi coğrafiyanın işğal yox, fəth edildiyini düşünür və buna haqq qazandırır, öyürsənsə deməli, köləsən. Ona görə də Fazil Mustafa "bir gün bəy kimi yaşamaq qırx il qul kimi yaşamaqdan yeydir" deyən Babəki həzm edə bilmir, onun azadlıq anlayışına, Səfəvilərin dövlətləşmə sürəcinə qarşı çıxır.

Bizim sosial təkamül "mem"lərimizin əsasında Babəkin azadlıq, Şah İsmayılın dövlətçilik anlayışı, xürrəmilik- qızılbaşlıq tandemi dayanır. İndi Fazil Mustafa deyir ki, Səfəvilər-Azərbaycanın xəstəlik tarixçəsidir. Mən də cavab verirəm ki, Səfəvilik xəstəlik tarixçəsi deyil, xalqımızın imperial arxa fonu- "backround"dur, sən get Babəkə, Şah İsmayıla, Atatürkə, hətta səni cavan yaşında yüksək pilləyə qaldırmış Elçibəyə münasibətdə verdiyin allergiyanın səbəblərini araşdır.

– Taleh bəy, Səfəvilər nədən süqut etdi?

– Bu suala hərə bir cür cavab verir. Rəhimə Dadaşovanın Səfəvilərin son zamanları ilə bağlı çox maraqlı tədqiqatı var. O araşdırma ilə tanış olanda mənzərə göz önünə sərilir. Ümumi konteksdə bu süqutu Çaldıran döyüşünə bağlayırlar. Ancaq bu populist yanaşmadır. Çünki imperiyalar elə ona görə imperiyadır ki, ən ağır zədələr qarşısında da özünü qoruya və ayağa qalxa bilir. Səfəvilərin daxili baxımdan tənəzzülə aparan gen deqredasiyası idi. Bu deqredasiyaya ikinci İsmayıl səbəb oldu. Şah Təhmasib vəfat edəndən- hərçənd mən onun təbii əcəllə öldüyünə inanmıram- sonra xanədan boyu olan Şeyxavəndlər və Ustaclılar Şahzadə Heydəri, hərəmxana, sufilər və türkmənlər ikinci İsmayılı müdafiə edirdi. Nəticədə Şahzadə Heydər öldürüldü, ikinci İsmayıl isə taxta çıxandan sonra bütün təcrübəsinə rəğmən qalada saxlandığı günlərin əvəzini eyş-işrətlə çıxmağa üstünlük verdi.

Əvvəlcə, bütün şahzadələri qətl etdirdi, daha sonra özü öldürüldü. Qısacası, Şahzadə Heydər də, ikinci İsmayıl da vəliəhd kimi səhv seçim idi. Doğru seçim İskəndər bəy Münşinin kitabında işarə etdiyi kimi Şahzadə Mustafa idi. ŞahzadəMustaf ikinci İsmayıl kimi soyun kökünü kəsməyəcək, Məhəmməd Xudabəndə kimi olub-bitənlərdən xəbərsiz qalmayacaq, Səfəvilərin dəniz donanmasını yarada biləcək dövlətçi fiqur idi. Səfəvilərin çökməsinin digər əsas səbəbi budur ki, dəniz nəqliyyatının genişlənməsi ilə "İpək yolu" sıradan çıxdı. Şiəlik bu məsələdə önəmli rol oynamır. Əgər Səfəvilər sünni olsaydı belə, bircə bu amil xaric dəyişməyən şərtlər altında aqibət yenə eyni olacaqdı. Eyni zamanda, heç kim bir orta çağ dövlətinə "sən ideologiyandan əl çəkməli idin" də deyə bilməz, bunu deyən xəstədir. Çünki orta çağda dini özünə ideologiya eləməmiş hər hansı dövlət yoxdur. Sekulyarizm çox-çox sonralar meydana çıxıb.

– Sizcə, Səfəvilər, daha sonrakı dövrdə isə Qacarların dövlət olaraq farslaşmasının arxasında nə dayanır?

– Qacarlarla Səfəviləri müqayisə etmək doğru olmaz! Çünki Səfəvilər dönəminin başlanğıcında farslar imtiyaz və mövqe sahibi deyildilər. Bürokratiyanın farslaşdığı, ordunun türklərin əlindən çıxıb muzdluların ixtiyarına verildiyi, türk dilinin sarayda sıxışdırıldığıdönəmdə belə onlar türklərlə eyni status qazanmadılar. Qacarlar dövründə isə Rəsulzadənin yazdığı kimi, baxmayaraq ki, xanədan türk idi, amma farslar toplumda türklərə eyni statusda, bürokratiyada isə daha üstün idilər. Bu günkü İran İslam Respublikası şiə ideologiyasına, fars üstünlüyünə, hər ikisini birləşdirən sistemin onurğası isə seyidlik institutuna dayanır.

Seyidlər Səfəvilərin ilk dövründə nəzir-niyazla könlü alınan, hörmət edilən, amma məsafədə saxlanan təbəqə idi. Hətta Şah Təhmasib onları saraydan qovmuşdu da. Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövründə Şeyx Səfi ocağının sufiləri ayrıca bir təbəqə idi, onları Kamili-Mürşüd sayılan Şahın adından xəlifə koordinasiya idi. Sufilər seyidlərdən daha təsirli idilər, hansı ki, ikinci İsmayılın taxta çıxmasında da əsas rolu onlar oynadılar. Ancaq elə bu güclərinə görə də dağıdılar və seyidlər getdikcə önə çıxdılar, hətta ali şəcərəyə də müdaxilə etdilər.

Zira, bu seyidləşmə də özü-özlüyündə toplumsal baxımdan fars üstünlüyü yaratmırdı. Mənim fikrimcə, Səfəvilərin də, Qacarların da farslaşmasının tarixi əsasında paytaxtın dəyişməsi dayanır. Hakimiyyət kimin əhatəsindədir? Bu çox mühüm sualdır ona görə ki, həm verilən qərarlar əsas auditoriya olaraq paytaxt əhalisinə xitab edir, həm də əsas təhdid onlardan gəlir. Bu, monarxiyalarda da belədir, respublikalarda da. Paytaxt Təbrizdə və Qəzvində olduğu zaman siyasi farslaşma mümkün deyildi. Paytaxt İsfahana daşınınca buna ilk münbit şərait yarandı, çünki dövlətin üst qurumu Azərbaycan mədəni arealını tərk elədi. Qacarların əfşarlardan daha uzun müddət hakimiyyətdə qalmasının səbəbi isə odur ki, Qacarlar Təbrizi "vəliəhdlərin taxtı" etməklə həmin arealdan tam qopmamışdılar. Amma fakt budur ki, Səfəvilərdən sonra tarixə Əfşarlar, Əfşarlardan sonra Qacarlar çıxdı. Yəni Səfəvilər özlərindən sonra tarixə fars dövləti vermədilər. Özləri kimi iki türk xanədanı verdilər. Kimdən nə törəməsi dövlətçilik baxımından da mühümdür.

– Bəs Nadir şahın Tehranı paytaxt eləməsi necə, eyni nəticəyə gətirib çıxarmadımı?

– Əslində, Şah Abbasın paytaxtı İsfəhana, Nadir Şahın Tehrana köçürməsinin strateji hədəfləri aydındır və strateji hədəf kimi doğrudur. Bu addımlar Azərbaycan mədəni arealının genişləndirməyə də xidmət edə bilərdi. Ancaq bu cür olmadı. Niyə? Ona görə ki, biz bayaqdan Səfəvilərdən, Osmanlılardan, Əfşarlardan, Qacarlardan, İrandan danışırıq, amma Turandan yox. Son yüz illərdə Turandan axının dayanması belə bir nəticə ortaya çıxardı. Hazırda Türkmənistanda nə qədər əhali var?

– Təxminən, 5 milyon olarmı?

– Aşağı-yuxarı elədir. Bir anlıq fərz edək ki, Oğuz Birlyi yaratmaq istəyirik, bütün şərtlər lehimizədir, sadəcə Tehranda və İsfahanda demoqrafik şərtləri azacıq dəyişmək lazım. Tehransız və İsfahansız Oğuz Birliyi də yaratmaq mümkün deyil, çünki hər ikisi tranzit ərazilərdədir. Türkmənistan 5 milyon adamla bu prosesi dəstəkləyə bilməz axı... Odur ki, tarixə not düşsün deyə deyirəm, əgər bu ölkədə kimsə strateji düşünürsə və ya düşünmək istəyirsə, gözlərini Çindən, Çindəki türklərdən çəkməsin. Çin qazanının qapağı onsuz da bir gün mütləq qalxacaq. O qapaq qalxanda Səfəvilərin bizim strategiyamız baxımından nə qədər lazımlı tarixi resurs olduğunu hər kəs görəcək.

– Taleh bəy, son bir sualla söhbətimizi yekunlaşdıraq. Səfəvilərin milli dövlət olduğunu göstərən əsas faktlar hansılardır?

– Səfəvilər qurulanda dünyanın siyasi xəritəsində heç bir "milli dövlət" yox idi və ola da bilməzdi. Çünki millətləşmə və ulus dövlətlərin formalaşması Avropadakı sənaye inqilabından sonrakı dövrə aiddir.

– Bəs Şah İsmayılı bizə sevdirən nədir?

– Şah İsmayılı bizə sevdirən odur ki, Arazın hər iki sahilini, yəni bugünkü Azərbaycan Respublikasını, bugünkü Ermənistandakı tarixi torpaqlarımızı və Güney Azərbaycanı əhatə edən, Anadoluya uzanan, hələ Babək zamanında formalaşdığını söylədiyimiz mədəni arealda Azərbaycan məfhumuna və türk kimliyinə dayanan dövlət qurub. Səlcuqlular, Qaraqoyunlular və Ağqoyunlulardan fərqli olaraq Səfəvilər "Azərbaycan" anlayışı üzərində, Arazın hər iki sahilini tam əhatə edən şəkildə dövlət qurublar və onu imperiyaya çeviriblər. Azərbaycanı öz gorxanaları sayırdılar. Şah İsmayılın "Sizə Gülüstan qalası lazımdır, yoxsa Azərbaycan taxtı" sualı bunun əyani sübutudur. Bu dövlətin qurucuları olan tayfalar birmənalı olaraq bizim atalarımızdır, Azərbaycan xalqının etnogenizində iştirak edən və aparıcı yer tutan boylardır. Biz ayrıca bir millət olaraq formalaşmışıq və bu millətin coğrafiyası Azərbaycandır - bizim tarixi "depomuz" Səfəvilərdir. "Bütöv Azərbaycan" adlı qatar relslərin üzərinə o depodan çıxıb və müxtəlif stansiyalardan keçərək demokratik hədəflərinə şütüyür. Odur ki, biz canımızla, qanımızla, ruhumuzla, şüurumuz və təhtəlşüurumuzla Səfəviyik, Şah Xətayiyik!