Adətən bir xalqın inkişafı və daha mədəni olmasından danışanda düşünürük ki, əgər o xalq çox kitab oxuyursa, demək ki, mütləq mədənidir və istisna qabiliyyətlərə sahibdir. Ya da hansısa xalqın daha çox bədii ədəbiyyat oxuması bizim üçün əsas mədəniyyət göstəricisi sayılır.

Məsələn, ruslar da ən çox oxuyan və bədii ədəbiyyatı, xüsusən nəsri güclü olan xalqlar sırasındadır. Amma bu gün rus xalqının yanaşmalarını və imperiya şüurundan uzaqlaşa bilmədiyini görədən istər-istəməz bu düşüncənin gerçək olmadığı haqqında fikirləşməkdən özünü saxlaya bilmirsən.

Rus yazarı Dmitri Bıkov elə rus xalqının oxuyub, amma bir şey əldə etməməsi haqqında da eynən belə deyirdi: "Xalq oxuyur, amma oxuduğunu mənimsəmir".

"Bədii ədəbiyyat pul qazanmaq üçün deyil, qəlbi qorumaq uçundur" – bu fikir də Bıkova aiddi. Adətən bədii ədəbiyyatdan danışan yazarlar bu kimi ifadələri işlədirlər. Müasir dünyadasa bu, artıq necə deyərlər, indi ədəbiyyat qəlbi qorumaqdan çıxıb, həm də böyük maddi gəlirlərin təminatına çevrilib. Amma bu gün insanın halına baxıb buna görə ədəbiyyatı onun qəlbini qoruya bilməməkdə günahlandırmaq olmur. Çünki ədəbiyyat sırf mənəviyyat məsələsi, heç bir gəlir mənbəyi olmayan dövrlərdə də insan bu idi...

Nə bir az əskik, nə bir az artıq...

Azərbaycan xalqı yəqin dünyanın ən az oxuyan xalqları arasında yer alır. Onun mədəni, inkişaf etmiş və mütərəqqi xalq olmasından danışmaq istəmirik. Çünki biz toplum olaraq acizanə şəkildə boynumuza alırıq ki, az oxuyuruq və bu pis xasiyyətimizdən də əl çəkmək niyyətində deyilik. Amma biz az oxuyub bu gündəyiksə, bəs görəsən dünyanın çox oxuyub zahirən mədəni və inkişaf etmiş xalqları niyə elə mahiyyətdə bizim günümüzdədir?

Mən zahiri nəzakətdən və mədəniyyətdən danışmıram.

Peşə vicdanından və səmimilikdən də danışmıram.

İnsanın mahiyyətindəki naqislikdən danışıram.

Adını xatırlamadığım bir filmdə iki dəstəyə ayrılmış və çox mədəni insanlar qəribə bir eksperimentdə iştirak edirlər. İki dəstədən biri həbsxanada məhbus, digərləri isə nəzarətçi rolunu alır. Bu mədəni, savadlı insanlar bir ayın içində elə dəyişib qəddarlaşırlar ki, artıq ayın sonunda bunun bir oyun olduğunu belə, unudub öz dostlarına, indi məhbus rolunda olanlara dəhşətli işgəncələr verirlər.

Demək, insanın mədəni görünməsi və ya nəzakətli olması da onun mahiyyətini dəyişmir.

Bunları deməklə mən oxumağın əleyhinə çıxış etmirəm. Təbii ki, insanın daxili dünyası və ruhunun zənginləşməsi üçün ədəbiyyat, mədəniyyət əvəzsizdir. Amma insanın mahiyyətini dəyişməsi baxımından ədəbiyyat, fəlsəfə, incəsənət heç bir rol oynaya bilmədi.

Bəlkə ona görə ki, insan fəlsəfə və ədəbiyyatın ardınca getmədi.

Bəzən insanın psixi durumu və halını nəzərdən keçirib düşünürsən ki, necə olur insan bu qədər aşağıda yer alır. Ya da insan bu olmalı idimi? Yəni bu, öldürən, asanlıqla digərinin bədbəxtliyini yaradan, bir körpənin oyuncağını sinəsinə sıxıb qarşısında dayanmış aciz halına belə güllə sıxacaq qədər aşağı...

Doğurdanmı Allah ən kamilini yaratdım deyəndə bu insanımı nəzərdə tuturdu? Ya da bəlkə mükəmməl dediyimiz təkcə fəzilət deyil? Qəbahətin də mükəmməli olur...

Bəlkə Allah "kamilini yaratdım" deyəndə insanın içindəki naqisliyin və pisliyin mükəmməlliyini nəzərdə tutub?

Dünyanın bu çağında özünü mədəni sayan bir xalq qalxıb başqa bir ölkəni işğal edirsə, ABŞ əsgəri İraqda insanlara işgəncə verirsə, evinə, ailəsinə can atan bir əsgər başqa bir ölkədə bir ailəni əlində tutduğu silahla qətlə yetirib heç nə olmamış kimi yaşayırsa, demək ki, insan biz bildiyimiz və təsəvvür etdiyimiz biri deyil.

Feysbukda əsgər bir qadının xidmətdən qayıdış əsnasında balaca qızını qucaqlayıb ağladığı halda çəkilmiş şəkli paylaşılmışdı. Şəkil diqqətimi cəlb etdi. Ana diz üstə yerə əyilib balaca qızını qucaqlamışdı. Təsirli səhnə idi... Amma bir an ABŞ əsgərlərinin arasında olan qadın əsgərlərin orda əsir olan insanları soyundurub aşağılamalarını və hələ bundan ləzzət alırmış kimi etdiklərinin şəklini də çəkdirdiklərini xatırladım.

Və düşündüm ki, yox, insan hər halı ilə insandır...

Övladını qucaqlayanda da... Birinin övladını öldürəndə də...

Çünki "insan nə mələkdir, nə şeytan, yalnız insandır!"