Mövlanənin dini-fəlsəfi görüşləri
Mövlanənin dini-fəlsəfi görüşlərini başa düşmək üçün onun
yaradıcılığının zirvəsi olan "Məsnəvi"yə baxmaq
kifayətdir.
"Məsnəvi"nin 1-ci cildinə ərəbcə yazdığı müqəddimənin ilk
cümləsində Mövlanə belə yazır: "Bu məsnəvi kitabıdır və o, Haqqa
qovuşma və mütləq bilginin sirlərinin açılmasında dinin əslinin
əslinin əslidir. Allahın ən böyük fiqhidir (fiqh sözü burada
müfəssəl bilgi mənasındadir), Allahın ən aydınlıq yoludur, Allahın
ən açıq dəlilidir və beləcə, uzun-uzadı davam edir. Mövlanənin bu
cümləsini anlamaqda çətinlik çəkənlər üçün deyim ki, dinin əsli
Quran, Quranın əsli Lövhu-l-Məhfuz, Lövhu-l-Məhfuzun əsli isə
Allahdır. Mövlananın bu cümlə ilə nə demək istədiyi, məncə,
aydındır.
Həmin müqəddimədə belə cümlələr də var: "Ona ancaq tahir (təmiz)
olanlar toxuna bilər" və ya "O, Aləmlərin Rəbbi tərəfindən nazil
edilib".
Birinci dəftərin son beytində isə belə deyir: "Bu nə rəml, nə
röyadır. Düzünü Allah da bilir ki, bu Allahdan gələn vəhydir".
Ana sufi təriqətlərindən "Nəqşbəndiyyə"yə mənsub Abdürrəhman
Cami (1492-ci ildə vəfat edib, Molla Cami adı ilə məşhurdur)
"Məsnəvi"ni fars dilində yazımış Quran adlandırır. Bu da təsadüfi
deyil. "Məsnəvi"nin Quranla müqayisə edilməsinin kökündə vəhy
məsələsi durur. İkinci dəfətərə yazdığı müqəddimədən anlaşılır ki,
Rumi "Məsnəvi"ni özünün yaradıcılığı deyil, ilahi hikmətin vəhy
edilməsi hesab edir. "Məsnəvi"nin yazılmasındakı fasilə də Məhəmməd
peyğəmbərə nazil olmuş Quranın vəhyindəki fasilə ilə müqayisə
edilir. Əsərdə vəhy sözünün istifadəsinə diqqət yetirəndə aydın
olur ki, Rumi vəhyi yalnız peyğəmbərlərə nəsib olan bir nemət hesab
etmir.
Mövlananın oğlu Sultan Vələdə istinadən nəql edilən bir
rəvayətdə deyilir ki, bir gün atasının sevimli dostlarından birisi
ona yaxınlaşıb soruşur:
"Sənin atan "Məsnəvi"ni nə üçün Quran adlandırır. Fəqihlərlə
söhbətlərimiz zamanı onlar bizə bununla bağlı suallar verirlər, biz
isə onlara nə cavab verəcəyimizi bilmirik". Sultan Vələd deyir ki,
atam bu adamın sözlərini eşidib yanımıza gəldi və həmin adama
acıqlanaraq dedi: "Ay eşşək, niyə Quran deyil?! Ay köpək niyə Quran
deyil?! Ay anası qəhbə, niyə Quran deyil?!".
Sultan Vələd onu da qeyd edir ki, bizdən üzaqlaşanda, atam
dodaqaltından bu sözləri mızıldandı: "Bizim kitabımız Qurandan da
üstündü. Bunu başa düşməyənlər eşşəkdi!"
Yuxarıda "Məsnəvi"dən gətirdiyimiz misallardan və onun Oğlu
Sultan Vələdin nəql etdiyi rəvayətdən belə aydın olur ki, Mövlanə
"Məsnəvi"ni ən azından Quranla bir tutub, onun içində yazılanları
da Quran ayələri kimi ilahi kəlam hesab edib.
Bundan əlavə, Mövlanə "Məsnəvi"nin bölümlərini bəzən "sifr" də
adlandırırdı. Sifr yəhudilərin dini kitabı "Mişna"nın bölümlərinın
adıdır. "Mişna" kitabı da Mövlanənin "Məsnəvi"si kimi qoşa
qafiyyəli məsnəvi (mişnavi - ibranicə) vəznində yazılıb.
"Məsnəvi"nin dəfətrlərini "sifr" adlandırmaqla, Mövlanə "Məsnəvi"ni
yalnız Quranla eyni tutumur, onu həm də Mişna ilə müqayisə edir və
ona tay tutur.
Başqa bir müqayisə - "Məsnəvi" altı dəftərdən ibarət olduğu
kimi, məcusilərin (atəşpərəslərin) dini kitabı olan "Avesta" da
altı dəftərdən ibarətdir. "Məsnəvi"ni altı dəftərdə yazmaqla
Mövlanə öz əsərini bu kitabla da müqayisə edir.
Mövlanə nə üçün özünün yazdığı "Məsnəvi"nı dini katablarla
müqayisə edir və ən azından, onlarla eyni səviyyədə tuturdu?..
Bütün bunların səbəbi nə idi?..
Bunun səbəbi yuxarıda izah etdiyimiz "hülul" inancıdır!
Məncə, bu məqamda hülul inancı ilə bağlı yaddaşları təzələmək
yerinə düşər. Məcusilərə görə, insan bol-bol riyazət (nəfsin
istədiklərini etməmək) və mücahidə (nəfsin istəmədiklərini etmək)
edərək Allahın insana hülul (nüfuz) etməsinə nail ola bilər.
Onların inancına görə, bu çalışmalar zamanı elə bir an yetişir ki,
Allah insanın mənliyinə nüfuz (hülul) edir. Həmin andan etibarən,
mənliyinə Allahın hülul etdiyi insan Allaha çevrilir və onun
söylədiklərini də Allah söyləmiş olur.
Oxuculardan bəzisi deyə bilərlər ki, "Məsnəvi"yə yazılmış
müqəddimələr Mövlanəyə aid olmaya da bilər. Belə bir irad
bildirənlər varsa, onlarla tamamilə razıyam. Çünki tarixdə belə
halların olduğunu bilirik. Məsələn, "Nə olursan ol, gəl" ifadəsi də
Mövlanəyə aid deyil. Bu misra Mövlanədən iki əsr öncə yaşamış
iranlı sufi Əbu Səid Əbu-l-Xeyrə aiddir. Əbu Səid Əbu-l-Xeyrin
divanında və rübailərdinə bu ifadə var. Amma məsələ yalnız bu
müqəddimələrdəki hədyan ifadələrlə bitmir. "Məsnəvi"nin içində
məcusiliyi təbliğ edən, İslama zidd fikir və ifadlərlə dolu
yüzlərlə hekayə var. Əgər "Məsnəvi" də Mövlanəyə aid deyilsə, onda
Mövlanəyə deyəcək bir sözüm qalmır. Mənim dediklərim yalnız
"Məsnəvi"nin müəllifinədir. Bir də gərək hamılıqla qəbul edək ki,
"Məsnəvi"ni Mövlanə yox, kimsə başqa birisi yazıb...
"Məsnəvi"dəki belə hekayələrdən birini sizə qısaca nəql edim. Bu
hekayə Mövlanənin düşüncə tərzini anlamaqda da çox əhəmiyyətlidir.
Mövlanənin dediyinə görə, Əbu Yəzid Bistami günlərin birində həcc
ziyarəti üçün səfərə çıxır və bir çöldə yol gedərkən yaşlı bir
adama rast gəlir. Bu ixtiyar qoca ilə bir az söhbət etdikdən sonra,
Bistami onun böyük bir zat olduğu, hətta bu zamanın qütbu olduğu
qənaətinə gəlir. Söhbət əsnasında həmin zat Bistamidən hara
getdiyini soruşur, Bistami də cavab verir ki, niyyətim həccə
getməkdir. Bu naməlum zat da Bistamiyə deyir ki, həccə getməyinə
gərək yoxdur, çünki Kəbə bina olduğu gündən bu yana Allah bir dəfə
də olsun orada olmayıb, amma mənim bu vücudum var olduğundan bəri
Allah mənim içimdədir. Ona görə də, həcc ziyarəti üçün ayırdığın
pulunu-paranı mənə ver və mənim ətrafımda 7 dəfə dövrə vur. Bu da
sənin üçün həcci-əkbər olar.
Mövlanə "Divani-Kəbir"indəki bir şerində belə deyir:
Ey sərsərilər həccə gedib nə edəcəksiniz?
Sizin gəlməniz lazım olan yer burasıdır, mənə gəlin,
mənə gəlin.
Həllac Mənsurun "Ənə-l-həqq" (yəni Haqq mənəm, Allah mənəm)
deməsi, Əbu Yəzid Bistaminin "mə fi cübbəti sıva Allah" (yəni
cübbəmin içində Allahdan başqa heç nə yoxdu, dolayısı ilə mən
Allaham) deməsi hüluliyyə ilə bağlı yuxarıda söylədiklərimizə misal
ola bilər. Üstəlik, Həllac Mənsur "Ənə-l-həqq" ifadəsini öz iradəsi
ilə demədiyini, ona bu sözləri Allahın dedirtdiyini söyləyib.
Yuxarıda adlarını çəkdiyim Həllac Mənsurun babası, Əbu Yəzid
Bistaminin atası, eləcə də Şəms Təbrizinin atası məcusi kahinləri
olublar. Bu insanlar islamı qəbul etsələr belə, öz ailə fərdlərinin
fikir və görüşlərinin təsirinə məruz qalmaya bilməzdilər.
Bu yazının sonunda gəldiyim nəticə belədir...
Mövlanə bir şair və ədib kimi şərq ədəbiyyatının ən yüksək
zirvələrindən biridir. Lakin islami nöqteyi-nəzərindən baxanda belə
qənaətə gəlirəm ki, o, islamı qəbul etmiş olsa da, tərbiyə edildiyi
ailə və mühitin təsirindən yaxasını qurtara bilməyib. Başqa sözlə,
üzdə müsəlman olsa da, daxilən məcusi olaraq qalıb.
"Məsnəvi"dən başqa Mövlanənin "Divani Kəbir", "Fihi ma fihi",
"Divani Rubaiyyat", "Məktubat" və "Məcalisi-s-Səba" kimi əsərləri
də vardır.
Bu yazını Məhəmməd İqbalın bir şeri ilə bitirmək istəyirəm:
"Təsəvvüfçülərə salam olsun – bizə dini
gətirdilər.
Fəqihlərə salam olsun – bizə dini
gətirdilər.
Kəlamçılara salam olsun – bizə dini
gətirdilər.
Fəqət öylə bir din gətirdilər ki,
Allah da şaşırdı, peyğəmbər də, mələklər
də!"