VIII hissə
Birinci dəftər istisna olmaqla, qalan dəftərlərdəki hekayələr
həmin dövrdə baş vermiş konkret hadisələrdən bəhs edir. Məsələn,
Beşinci dəftərdə - "Misir xəlifəsi və onun əmiri haqında" adlı
hekayədəki Misir xəlifəsi sonuncu Abbasi xəlifəsinin oğlu əz-Zahir
Billahdır. Hülakü xan Bağdadı işğal edəndən sonra, əz-Zahir Bilah
canını qurtarmaq üçün Misirə qaçmalı olur. Həmin vaxt Misirin
hökmdarı olan Baybars ona sahib çıxaraq onu Misirin xəlifəsi elan
edir və deyir ki, mən də xəlifənin əmiriyəm. Bu hekayədə Mövlanə
Baybarsa məğlub olan Hülakü xanın tərəfindədir və Baybarsla
əz-Zahir Bilahı ağır bir dillə həcv edir.
Üçüncü dəftərdə - "Pis xasiyyətli dabbaq və onun qardaşı
haqqında" adlı hekayədə pis xasiyyətli dabbaq deyərkən Mövlana Əxi
Əvrən Nəsrəddin Mahmudu nəzərdə tutur. Əxi Əvrən Nəsrəddin Mahmudun
dabbaqların piri olduğu tarixdən məlumdur. Onun qardaşı deyəndə isə
Sədrəddin Konyəviyə işarə edir, çünki Əxi Əvrən ilə Sədrəddin
Konyəvi bir-birinə yazdıqları məktublarda biri digərinə "qardaşım"
deyə xitab edirdilər.
Burada balaca bir haşiyəyə ehitac var. Mövlanə ilə Sədrəddin
Konyəvi arasında da münaqişə mövcud idi. Biz bunu Mövlanənin
"Fihima Fihi" əsərində Sədrəddin Konyəvini alçaq, kafir kimi
təhqiredici sözlərlə adlandırmasından da anlaya bilərik. Onların
arasındakı münaqişənin başqa bir dəlili də budur: özündən bir il
öncə ölmüş Mövlanənin cənazə namazını qılmaq üçün Sədrəddin
Konyəvini irəli çəkəndə, o məcbur olub irəli çıxsa da, yalandan
qəşş edərək yerə yıxılır və cənazə namazını qılmadan onu geri
çəkirlər. Mövləvi qaynaqlarda isə Sədrəddin Konyəvinin Mövlanəni
çox sevdiyindən bu hala düşdüyü qeyd edilir. Halbuki kimsə sizi
kafir adlandırmışsa, sizin həmin adamın cənazə namazını qılmaq
istəməməniz də təbii bir haldır. Məhz Mövlanənin Sədrəddin
Konyəvini kafir adlandırmasına görə, Sədrəddin Konyəvi belə bir
fəndə əl ataraq onu cənazə namazını qılmır.
"Məsnəvi"də qələmə aldığı bir çox hekayələrdə Mövlanə Cuha
təbirindən istifadə edir. Məsələn, ikinci dəftərində - "Cuha və öz
atasının xərəyinin önündə ağlayan oğlanın hekayəsi". Bu söz
"Məsnəvi"nin rus dilinə tərcüməsində "təlxək" kimi izah edilir.
Zənnimcə, bu, düzgün izah deyil. İnglis alimi Nikolson "Məsnəvi"nin
üzərində işləyərkən "Cuha" sözünün "Xoca" sözünün tərsinə çevrilmiş
varintı olmasını və Əxi Əvrən Nəsrəddin Mahmuda aid ola biləcəyi
ehtimalını qeyd edir.
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Əxi Əvrən Mövlananın müasiri
idi və onların arasında qan düşmənçiliyi vardı. Mövlana Əxi Əvrəni
Şəms Təbrizinin qatillərindən biri hesab edirdi. Ona görə də,
hekayələrində onu həcv etməkdən xüsusi zövq alırdı. "Məsnəvi"nin
3-cü dəftərindəki "İlantutanın donmuş əjdahanı ölü zənn edərək onu
iplərlə bağlayıb Bağdada gətirməsi haqqında" hekayəsini oxuyanda,
bu hekayənin də Əxi Əvrən Nəsrəddin Mahmuda həsr edildiyini anlamaq
olur. Çünki Əxi Əvrən dabbaqların (dəri ustası) piri olmaqla
yanaşı, həm də təbib idi. O ilanları tutar və onların zəhərindən
zərdab (ilan zəhərinə qarşı əlac) hazırlayardı. Həmin hekayənin
qısa məzmunu belədir:
Bir gün qış mövsümündə bir ilantutan ilan tutmaq üçün dağa
qalxır və evin sütunu kimi çox böyük bir ilan tapır. İlanı iplə
sarıyandan sonra, ilantutan onu keçənin içinə qoyub düz gəlir
Bağdada. Keçəni açıb ilanı camaata göstərir. Mövlanənin dediyinə
görə, bu nəhəng ilana tamaşa etmək üçün meydana yüz minə yaxın
insan toplaşır. Bir müddətdən sonra İraqın isti günəşi ilanın donun
açır və o canlanır. Bundan qorxuya düşən insanlar canlarını
qurtarmaq üçün təlaş içində ora-bura qaçmağa başlayırlar və bu
basabasda həm ilantutan, həm də çoxlu sayda insan tələf olur.
Hekayənin sonunda da Mövlanə deyir ki, bu əbləh Cuhanın axmaqlığı
ucbatından bu qədər insan tələf oldu.