İrfan gizlinləri
Mövlanə ailəsinin Bəlx şəhərindən köçmə
səbəbi
Atası Sultanü-l-Üləma Məhəmməd Bəha-əd-Din Vələd (1148–1231)
1212-ci ildə özünə bağlı bir qrup insanla birlikdə Bəlxdən
ayrıldığı zaman Məhəmməd Cəlaləddinin cəmi beş yaşı vardı.
Bəha-əd-Din Vələdin Bəlxi tərk etməsinin səbəbi bəzi mənbələrdə
monqol istilası ilə əlaqələndirilsə də, bu ailənin köç tarixinə
baxdıqda, belə olmadığı aydın olur. Çünki monqollar Bəlxə 1218-ci
ildə gəlimişdilər, yəni Bəha-əd-Dinnin ailəsinin buranı tərk
etməsindən altı il sonra. Bəs onda bu köçün səbəbi nə idi?
Bəlx şəhəri həmin dövrdə
Xarəzmşahlar dövlətinin tərkibinə daxil idi və bu dövlətin başında
o zamanlar Əla-əd-Din Məhəmməd Təkiş Xarəzmşahi durudu. Məhəmməd
Xarəzmşahi əşari məzhəbinə mənsub idi və İslam dünyasının
yetişdirdiyi ən məşhur rasionalistlərdən biri - Fəxrədin Razinin
tələbəsi olmuşdu. Buna görə də əşari məzhəbinin, xüsusilə də
Razinin mənsub olduğu əşarilyin görüşlərini Xarəzmşahlar dövlətin
rəsmi ideologiyasına çevirmişdi. Tarixin bəzi dönəmlərində bir
şəxsin fikirlərinin dövlətin rəsmi görüşünə çevrilməsi hallarına
rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Harun ər-Rəşidin övladlarının
hakimiyyəti dönəmində "mötəzilə" məzhəbinin görüşləri Abbasi
xilafətinin rəsmi ideologiyası olub.
Bəha-əd-Din Vələd də əski İran qnostisizminə (irfan) mənsub
birisi və mütəsəvvüf düşüncə sahibi olduğundan dövlətin məhz rəsmi
ideologiyası ilə tərs gəlmiş və onunla barışa bilməmişdi. Biz bunu
Bəha-əd-Din Vələdin "Maarif" adlı əsərində qeyd etdiyi bir
hekayədən anlayırıq. Vələdin bu əsərdə dediyinə görə, o, bir gün
Məhəmməd şahın yanına gedir və onun hüzuruna daxil olanda Məhəmməd
şahla Fəxrəddin Razinin arasında keçən bir söhbətin şahidi olur.
Onların söhbətini dinlədikdən sonra Bəha Vələd şahın üzünə deyir
ki, siz ikiniz də bidətçisiniz. Bu qısa rəvayətdən bəlli olur ki,
Bəha Vələd həm haqq olanı deməkdən çəkinməyən, həm də şah və onun
mürşidinin fikirlərinə qarşı çıxan bir şəxiyyət olub. Onun Bəlxdən
köç etməsinə, zənnimcə, məhz bu fikir ayrılığı və bu fikir
ayrılığına görə də Məhəmməd Xarəzmşah tərəfindən təqiblərə məruz
qalacağı qorxusu səbəb olub.
Beləliklə, Bəha Vələd Bəlxi tərk edərək Bağdada gəlir. Onun
Bağdada gəlməsi də adi təsadüf deyildi. Oraya getməsinin səbəbi
həmin dövrdə Abbasi xəlifələri ilə Xarəzmşahlar arasında fikir
ayrılığının və dərin münaqişənin mövcud olması idi. Bəha Vələd
Bağdada gələrək özü kimi Məhəmməd Xarəzmşaha müxailf olan Abbasi
xəlifəsi ən-Nasır li-Dini-l-Lahin himayəsinə girmiş və Əbdu-l-Qadir
Geylaninin təkkəsinə sığınmışdı.
Xarəzmşahların yürütdüyü siyasət isə Abbasilər xanədanına son
qoymaq və onun yerinə Hz. Əlinin soyundan olan birisini hakimiyyətə
gətirməyi hədəfləyirdi. Xarəzmşahlar tərəfindən belə bir siyasətin
yürüdülməsinin də öz səbəbləri vardı. Abbasi xəlifələri bir
zamanlar Böyük Səlcuqlu İmperiyasının qurucusu Toğrul bəyə
Sultanü-d-Dünya (dünyanın sultanı) titulunu vermişdilər (bu isə o
demək idi ki, xəlifə dini liderliyi özünə, dünyanı idarə etmək
haqqını isə Toğrul bəyə vermişdi). Xarəzmşahlar xəlifənin onlara da
Sultanü-d-Dünya titulunu verməsini çox arzulayırdılar, amma xəlifə
ən-Nasır li-Dini-l-Lah Xarəzmşahlara bu ünvanı verməkdən imtina
etmiş və bu səbədən də onlar arasında dərin münaqişə yaranmışdı.
Buna görə də Bəha Vələd Bəlxi tərk edəndən sonra ailəsi ilə Bağdada
yerləşir.
Bağdadda təxminən bir il yaşayandan sonra Bəha Vələd həcc
səfərinə çıxır. Həcdən qayıdarkən o, ailəsi ilə Bağdada, ordan
Ərbilə, Mosula, sonra Diyarbəkirə və nəhayət, Anadoluya gəlir. Bəha
Vələd Anadoluda Ərzincan, Kəmah, Malatya, Qeysəri kimi müxtəlif
şəhərlərdə qısa müddət yaşayandan sonra Larəndə (bugünkü Karaman)
şəhərinə köçür və orada Larəndənin əmiri Musa adlı bir şəxsin
himayəsində yeddi il yaşayır. Mövlanənin anası Möminə Xatun burada
vəfat edir. Möminə Xatunun türbəsi bu gün də Karamandadır.
Əmir Musa əvvəlcə Bəha Vələdi və ailəsini himayə etsə də, sonra
rasionalistlərə mənsub Səlcuqlu sultanı Əla-əd-Din Keyqubadın ona
bu ailəni himayə etməsinə görə qəzəblənəcəyindən narahat olmağa
başalyır. Əmir Musa bu məsələ ilə bağlı narahatlığını Bəha Vələdə
ərz edəndə, Bəha Vələd 1225-ci ildə Larəndəni tərk edərək Konyaya,
Əla-əd-Din Keyqubadın yaşadığı şəhərə gəlir və təxminən iki il
yarımdan sonra, yəni 1228-ci ildə orada vəfat edir.