Azərbaycan tarixinin ayrılmaz hissəsi olan Muğan, Bəcirəvan, Həməşərə, Qazan köşkü kimi məkanlar Cəlilabad ərazisindədir. Cəlilabadda arxeoloji baxımdan əvəzsiz maddi mədəniyyət abidələri olan kurqanlar (təpələr) mövcuddur. Uzuntəpə, Göytəpə, Həməşərətəpə, Əliköməktəpə və bu tipli arxeoloji maraq doğuran kurqanlar qeyri-adi bir nizamla Cəlilabad torpağının köksü üzərində qabarmaqdadır.

Adamlar "Adsız Ocağ"a nəzir boyun olurlar ki...

Cəlilabad rayon sakini, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bilal Alarlı Cəlilabadda tapılan qeyri adi əşyalar haqda məlumat verərək, həm bizi məlumatlandırdı, həm də rayonun keçmişindən bəhs etdi:

- Cəlilabad rayonu özünün qədim yaşayış məntəqələri ilə seçilir. Burada tarixi qədim olan məscidlərin və hamamların mövcudluğu ilkin yaşayışın da tarixini çəkib əsrlərin arxasına aparır. Bütövlükdə dağətəyi bölgə kimi tanınan Cəlilabad yaxın keçmişədək maldar tayfaların aranlı-yaylaqlı oylağı olub. Bu yerlərdə həm də əkinçiliyin qədim tarixi vardır. Bunu qədim yaşayış məntəqələrindən tapılan çoxsaylı əkinçilik alətlərinin mövcudluğu da təsdiq edir. Şatırlı kənd orta məktəbinin tarix müəllimi Elşad Əmənov 500-ə qədər eksponatı təmənnasız olaraq Cəlilabad rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyinə verib, yeni tapdığı daha 200 eksponatı hələlik ev şəraitində saxlayır. Onun Ləkin kəndinin köhnə qəbiristanlığından tapdığı "daş kitabə" oxunması çətin olan işarələrinə görə fərqlənir. Ancaq götürülməsi, daşınması mümkün olmayan abidələr də var. Buravarda "Ənov daşı" var ki, keçmişdə onu dalağı xəstə olanlar yalayarmışlar. Təəssüflər olsun ki, indi bu "Ənovdaşı"nın biri oğurlanıb. Buravar-Stəkəran deyilən yerdə "mikrolit daşlar" mövcuddur. Maraqlı bir hal da odur ki, tarixin müəyyən bir mərhələsində dəfn olunanların məzarları üzərində nərgiz gülləri basdırılarmış. Buna görə də Cəlilabadda bir neçə yerdə "Nərgiz təpəsi" adlı kurqan var. Ləkin kəndinin yuxarısında yerləşən "Adsız Ocağ"ın digər adı "Meşə Ocağı"dır. Burada palıd, nil, söyüd və başqa ağacların kölgəsində minillərin daş kitabələri- qəbirüstü abidələr yatır.

"Adsız Ocaq"da üç kitabə qorunub saxlanılır

Bilal Alarlı təəssüflə bildirdi ki, qəbiristanlıqdakı çoxlu daş abidəni və bir yatmış qoç heykəlini ötən yüzilliyin doxsanıncı illərində götürüb aparıblar, qazılıb torpaqdan çıxarılan daş kitabələrin çuxuru torpağın sinəsində yara kimi görünür:

- Ləkin kəndi iki dağın döşündə salınıb, evlər dağın zirvəsinə doğru irəliləyir. Buradakı köhnə yurd yeri yastançada, daha doğrusu, dərədə yerləşir. Hansı qəza üzündənsə, kənd yerini dəyişib. İndi köhnə yaşayış yerindən tapılan əşyalar burada yaşayışın uzaq keçmişdə də olduğunu təsdiq edir. Bu kəndə məxsus üç qəbiristanlığın mövcudluğu isə Ləkinin yerində haçansa şəhər tipli yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyini aşkarlayır. Çünki bizim üz tutduğumuz qəbiristanlıq indiki Ləkin kəndinin əhalisinə aid deyil və burada ölü basdırılmır. Lakin bu qəbiristanlıq "Ləkin ocağı" kimi tanınır. Qəbiristanlığın yuxarısı bərə, bəzən də bərə yolu adlanır. Bu yol Ləkinlə keçmiş Astraxanbazarı birləşdirən köhnə yoldur. Qəbiristanlıqdakı ağaclar (kiçik meşəlik) əhali tərəfindən qorunur, onlar müqəddəs sayılır. Maraqlıdır ki, adamlar ətrafdan tapdıqları üstü yazılı daşların bir neçəsini bu türbəyə gətirib.

Üzərindəki "Allah" sözü gendən oxunur

Daha sonra Bilal müəllim "Adsız Ocaq" barədə məlumat verir:

- Ləkin qəbiristanlığındakı"Adsız Ocaq"da üç kitabə qorunub saxlanılır ki, bunlardan da yalnız biri ərəbcədir, üzərindəki "Allah" sözü gendən oxunur. Qəbrin başdaşı isə "pikto-mixi" işarələrlə zəngindir. Qalan daşlar Ləkin qəbiristanlığından tapılmış digər qəbir daşlarındakı işarələrə bənzəyir. "Adsız Ocağın" əsil inanc yeri isə onunla bağlıdır ki, arzuları həyata keçsin deyə adamlar bu pirə nəzir boyun olurlar. Buna görə də bu yerə "Meşə piri – Niyyət ocağı" da deyirlər. Sonuncu dəfə bu Ocaqda qələbəlik Dədə-baba günündə, yəni axır çərşənbədə olmuşdu, adamlar burada qurban kəsmiş, qazan asmış, xörək bişirmiş və ehsan paylamışlar. "Pir" adlı tikilinin içərisindəki çoxlu sayda olan qab-qacaq, iri qazanlar, döşənəcək və digər əşyalar burada tez-tez belə halların olduğunu göstərir. Daş kitabələrdə çoxlu günəş rəmzi olan işarələr və üçbucaqşəkilli işarələri olan kvadratlarda yenə günəş rəmzi olan şəkillər vardır. Bu yazılarda ifadə olunan fikirlər bir qədər də dini-mifoloji səciyyəlidir. Mənə elə gəlir ki, pikto xarakterli olduğu üçün bu yazını işarələr sistemi də adlandırmaq olar. Konkret fikir söyləmək çətindir, səhvə yol vermiş olaram. Ancaq buradakı işarələrin sirri xalçalarımızda da var. Üçbucağın zəncirvari düzülüşü qədim türk fəlsəfəsinin qanununu göstərən əlamətdir. Həyata, dünyaya, kainatın yaranışına olan ilahi eşq və məhəbbətin simvoludur. Tarixin sonrakı mərhələlərində bu üçbucağın necə "oğurlandığının" şahidi oluruq. Sadəcə, məlumatları ardıcıllıqla izah etmək gərəkdir.

Qoç fiqurlar kimindirsə, "tarix" də onundur

Bilal bəy bu abidələrin kim tərəfindən oğurlanmasını belə izah edir:

- Məndə olan məlumatlara və faktlara görə, 1980-ci ildən 1993-cü ilə kimi təkcə Cəlilabad ərazisindən yüzlərlə müxtəlif formalı qoç fiqurlar oğurlanaraq İrandakı erməni keşişləri tərəfindən Ermənistana göndərilib. Qeyd edim ki, müasir sivilizasiyanın (Adəm nəslinin) fəlsəfi kökündə qoç fiqurlar dayanır! Ermənilərin dili ilə desək, qoç fiqurlar kimindirsə, "tarix" də onundur... Cəlilabad ərazisindən tapılmış qoç fiqurları tərkibinə görə iki cürdür: daşdan və gildən. Qoç fiqurları quruluşuna görə də iki cürdür: adi qoç fiqurları ilə yanaşı burnunun deşikləri çox olan qoç fiqurları da mövcuddur. Bunların hər biri bir inancla bağlıdır. Rəvayətə görə, ilk cənnət heyvanı qoç olub. Habil və Qabil qardaşları Allaha nəzir boyun olublar. Habil qoç verib, Qabil arpa-buğda. Allah tərəfindən qoç qəbul olunub. Hər bir tarixi materiala, tarixi abidəyə və bu tarixi abidələrlə bağlı rəvayətlərə də diqqətlə yanaşmalıyıq, ən başlıcası, onu qorumağı və yaşatmağı bacarmalıyıq.