Ukraynada baş verən hadisələrə Krım Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri Rəhim Hümbətovla aydınlıq gətiririk.

- Rəhim müəllim, hələ Viktor Yuşşenkonun prezidentliyi dönəmində Ukrayna ilə Avropa İttifaqı arasında əməkdaşlığa dair sənəd imzalanmışdı. Amma Vilnüsdə keçirilən "Şərq Tərəfdaşlığı" sammitində Prezident Viktor Yanukoviç ölkəsinin Avropa Birliyi ilə assosiasiya sazişinə imza atmadı. Ukrayna prezidentini belə addım atmağa nə vadar etdi?

- Həqiqətən də prezidentin bu sənədə imza atacağına böyük ümid vardı. Bu, tək sözdə deyil, müxtəlif sənədlərdə də öz əksini tapmışdı. Məsələn, ölkənin Xarici Siyasət Doktrinasında vurğulanır ki, Ukrayna Avropa İttifaqına üzvlüklə bağlı lazım olan addımları atacaq. Məlumdur ki, əksər Ukrayna vətəndaşı Avropanın müxtəlif ölkələrində işləyir, çalışır və oradakı inkişafı öz gözləri ilə görür. Nəticədə ölkələrində də analoji həyat tərzi sürmək istəyirlər. Amma gözlənilmədən sözügedən sənədə imza atılmadı.

Ukraynanı uzaqlaşdıran elə Avropanın özüdür

- Sizcə, Yanukoviçin üzvlüklə bağlı səmimiyyətinə inanmaq olarmı?

- Bilirsiniz, ekspertlər, Yanukoviç və onun ətrafı hesab edirdi ki, Avropa Ukraynaya ciddi dəstək göstərəcək. Sadə vətəndaşlar qonşu Polşanın inkişafına həsəd aparırlar. Öz gözümlə görmüşəm – Polşadan Almaniyaya qədər olan yol boyunca bu ölkə iri inşaat məkanını xatırladır. Səhv etmirəmsə, Avropa İttifaqı vaxtı ilə Polşaya 160 milyard civarında yardım göstərmişdi. Ukraynada da hesab edirdilər ki, eyni dəstəkdən onlar da yararlanacaqlar. Sammit ərəfəsi məlum oldu ki, Avropa rəsmiləri belə bir vəd verməyiblər. Baş nazir Nikolay Azarov öz çıxışında bildirdi ki, AB bizim ölkəyə yalnız 1 milyard ayırmaq gücündədir. Bu rəqəmsə onsuz da mürəkkəb durumda olan Ukrayna iqtisadiyyatının fəlakəti demək olardı.

- Onda belə anlaşılmırmı ki, Ukraynanı maraq dairəsindən uzaqlaşdıran elə Avropanın özüdür?

- Bunu belə də yozmaq olar. İmzalamadan imtinadan sonra Avropa rəsmilərinin bəziləri Ukraynaya qarşı haqsız davrandıqlarını səsləndirdilər. Bu aralarda iri sahibkarların toplantısı oldu və onlar Prezident Yanukoviçə müraciət edərək ölkə iqtisadiyyatının Rusiyaya bağlı olduğunu vurğuladılar. Beləliklə, demək olar ki, Yanukoviçin mövqeyindən daşınmasında həm də Rusiya faktoru rol oynadı. Qənaətimcə, Avropa bir qədər səxavətlilik göstərsəydi, mənzərə tamam başqa olardı. Avropa əməldə özünü Rusiyadan üstün göstərməliydi.

- Maraqlıdır, onda aksiya iştirakçıları Yanukoviçə qarşı mövqelərində nə qədər haqlıdırlar? Onu niyə tənqid edirlər?

- Etirazçılar doktrinaya istinad edirlər, hesab edirlər ki, ölkənin nicatı Avropa Birliyinə üzvlükdən keçir. Çətinliklərə baxmayaraq, hər hansı şərt olmadan quruma istiqamətlənmək lazımdır. Rusiyadakı müəyyən korrupsiya halları, ukraynalı miqrantlara qarşı mənfi münasibətlər də müəyyən rol oynadı. İnsanlar Avropa səviyyəsində həyat şəraitinə meyllidirlər.

- Qeyd etdiniz ki, Rusiyada müxtəlif işlərdən kifayət qədər ukraynalı miqrant çalışır. Onların qohum-əqrəbalarının proseslərə təsiri varmı?

- Meydanda daha çox Avropa meyilli vətəndaşlardı, ikincilərin təsirinin olduğunu düşünmürəm.

Həmin şəxsləri rusiyameyilli edən amil budur

- Bəllidir ki, Ukraynanın ən iri sənaye kompleksləri ölkənin rusdilli - şərq vilayətlərində fəaliyyət göstərir. Onda belə bir mənzərə yaranmırmı ki, prezidentə müraciət edən həmin iri sahibkarları elə Rusiya "danışdırır"?

- Oliqarxlar öz pullarını saymağı bacaran insanlardı. Burada bir önəmli məqam var – həmin oliqarxların biznesi Rusiya qazı ilə çox sıx bağlıdır. Qazın qiyməti qalxarsa, onlar ciddi zərər görər. Odur ki, həmin şəxsləri rusiyameyilli edən amil budur. Təəssüflər olsun ki, Ukrayna iqtisadiyyatı olduqca bərbad vəziyyətdədir. Fəaliyyətsiz müəssisələr, köhnələn avadanlıqlar, zəif istehsalat qurğuları öz sözünü deyir.

"Diktator qanunları"

- Roses yeni il ərəfəsi səngidi və belə bir atmosfer formalaşdı ki, tərəflər bir-biri ilə seçkilərdə görüşəcəklər. Amma... İkinci dalğa daha şiddətli, hətta ölüm halları ilə müşayiət olunmağa başladı...

- İkinci aksiyaları sürətləndirən son günlər ölkə parlamentinin qəbul etdiyi qanun layihəsi oldu. Qanun vətəndaşların hüquqlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırır və hətta bəzi ekspertlər sənədi "diktator qanunları" adlandırırdı. Bu, aksiya iştirakçılarını, xüsusən Avropaya meyilli vətəndaşları ciddi qıcıqlandırdı.

- Maraqlıdı, nədən Yanokoviç belə tələsgənliyə yol verdi?

- Belə bir gərgin vəziyyətdə sözügedən qanunun qəbulu təəccüb doğurmaya bilməzdi. Prezidenti tələsik addıma onun ətrafı sürüklədi. Qanunun müəlliflərindən biri Krımdandı - Vadim Kolisniçenko, digəri Şərqi Ukraynadandı. Onlar fikirləşirdilər ki, yəqin insanlar çağırışlar etməyə qorxacaqlar, onlar asanlıqla məsuliyyətə cəlb olunacaqlar. Bu, vətəndaşlara gediş gəlmək kimi bir amil idi. Aydın görünür ki, qanun situativ qəbul olunan sənəddir. Fikirimcə, onlar hadisələrin belə cərəyan edəcəyini öncədən görməliydilər.

Putinin Yanukoviçi görməyə gözü yoxdur

- Yanukoviçin rusiyameyilli prezident olması ilə əlaqədar səslənən fikirlər nə qədər əsaslıdır?

- Yanukoviç prezident seçilərkən ona ən çox səs verən Krım və Ukraynanın şərqindəki seçicilər oldu. O, seçki platformasında Rusiya ilə əlaqələri genişləndirəcəyinə söz verirdi. Praktika belə göstərdi ki, hazırkı prezident hətta Viktor Yuşşenkodan da çox Avropa ilə əlaqələrin qurulmasında maraqlıdır. Məhz Yanukoviç dönəmində Rusiya ilə münasibətlərdə problemlər daha də dərinləşməyə başladı. Hətta ekspertlər də vurğulayırlar ki, Vladimir Putinin Yanukoviçi görməyə gözü yoxdur. Zənnimcə, Ukraynanın hazırki prezidenti siyasətində müstəqil olub.

Ukraynada müxalifət olduqca güclüdür

- Müxalifətdəki üç əsas partiya - "Udar", " Batkivşina" və "Radikallar" Yanukoviçə qarşı real gücdürlərmi?

- Əlbəttə, Ukraynada müxalifət olduqca güclüdür. Hazırda bütün dünya bunu müşahidə edir. Ümumiyyətlə, ənənəvi olaraq, burada müxalifət həmişə güclü olub.

- Üç müxalifət partiyası sədrlərindən hansını prezidentliyə şanslı sayırsınız?

- Diqqətinizə çatdırım ki, hazırda hansısa partiyanın ayrılıqda gücündən danışmaq əbəsdir. Çünki Ukraynada həmişə söhbət şəxsiyyət amilindən gedib. Əgər bu gün "Azadlıq" partiyasının sədri Oleq Tyaqnibok prezident seçkilərinə qatılardısa, onu heç bir şansı olmazdı. Eyni zamanda, Yuliya Timoşenkonun başçılıq etdiyi "Batkivşina" hərəkatı da eyni aqibəti yaşayardı. Vitali Kliçkonu da bu sıraya aid etmək olar. Onların hər üçünün ayrı-ayrılıqda şansları elə də güclü deyil. Zənnimcə, hazırda onlar Yanukoviçə qalib gəlmək gücündə deyillər. Təəssüf ki, hər üç müxalif liderinin dövləti idarə etmək təcrübəsi yoxdur. Doğrudur, Timoşenkonun partiyası iqtidarda olub və Yaçenyuk müəyyən vəzifələri tutub, amma bu yetərli deyil. Ekspertlər yalnız - nisbətən Vitali Kliçkonu şanslı sayırlar.

Meydan Vitali Kliçkonu özünə lider seçib

- Rəhim bəy, belə fikirlər də var ki, əgər hər hansı fors-major hadisələr baş verməzsə və ölkə prezident seçkilərinə gedərsə, sadalanan üç partiya liderinin vahid namizədi müəyyənləşdırmək məsələsində problemləri ortaya çıxacaq. Yəni, üç liderin heç biri güzəştə getmək fikrində deyil...

- Haqlısınız. Müxalifətin vahid namizəd məsələsi ortaya çıxarsa, bu post uğrunda böyük mübarizə gedəcək. Amma reallıqdır ki, meydan aktivistləri artıq Vitali Kliçkonu özlərinə lider seçiblər. Onun namizədliyi dillərdə hallanmaqdadır.

Oliqarxlar həmişə hakimiyyətləri dəstəkləyiblər

- Ukraynada ciddi oliqarxlar dairəsi mövcuddur. Məsələn, bu sırada "Şaxtyor" futbol klubunun sahibi Rinat Axmetovun, "Forbes" jurnalının son açıqlamasına görə, olkənin beşinci milyarderi (1,8 milyardlıq sərvətlə) olan Pyotr Poroşenkonun və digər sahibkarların adını çəkmək olar. Onlar hazırkı situasiyada prezidentin, yoxsa müxalifətin yanındadırlar? Axı, onlar ölkədəki siyasi psoseslərə ciddi təsir etmək imkanlarına malikdirlər...

- Rinat Axmetov olduqca təcrübəli insandır və onun mövqeyini anlamaq çətindir. Poroşenkoya gəlincə, son günlər o, Avropaya meyilli fikirlər səsləndirməyə başlayıb. Sahibi olduğu "5-ci kanal" meydandan birbaşa yayımlar edir. Bunu müxalifətə dəstək kimi də başa düşmək olar. Amma unutmayaq ki, oliqarxlar bir qayda olaraq həmişə hakimiyyətləri dəstəkləyiblər.

Rusiya Krımı ala bilər

- Siz Krımda yaşayırsınız və məlumdur ki, krım tatarları Rusiyanın bu regionda nüfuzunun artmasından əndişələnir. Buna səbəb nədir?

- Ən vacib səbəb ondan ibarətdir ki, Rusiya siyasətçiləri - bura Roqozini, əlbəttə Jirinovskini və digərlərini aid etmək olar – zaman-zaman Krımın Ukraynaya qeyri-qanuni yolla verildiyi, Krımın Rusiyanın ayrılmaz bir hissəsi olduğu barədə radikal fikirlər səsləndirirlər. Təbii ki, böyük sürgündən doğma yurdlarına qayıdan Krım tatarları bundan çox ehtiyat edirlər. Onların qənaətinə görə, Rusiya Ukraynanın hazırkı vəziyyətindən istifadə edərək, Krımı ala bilər. Əgər Krım Rusiyanın idarəçiliyinə keçərsə, Krım tatarlarının doğma yurdlarında öz dövlətlərini qurmaq perspektivləri sıfıra enəcək. Ən vacib məsələlərdən biri budur.

- Ukraynanın tərkibində necə, bu şanslar böyükdürmü?

- Bunu qeyd etməyim və vurğulamağım vacibdir – Ukrayna Krım tatarlarının doğma yurdlarına qayıtmasına ciddi maliyyə dəstəyi göstərib.

Krım tatarları ümidlərini müxalifətlə bağlayırlar

- Maraqlıdır, belə olan təqdirdə Krım tatarları iqtidarın, yoxsa müxalifətin mövqeyini dəstəkləyir?

- Buna yalnız belə cavab vermək olar: onlara daha çox müxalifət vəd verib. İtirilmiş hüquqlarının bərpası ümidlərini daha çox müxalifətlə bağlayırlar.

- Krımda vəziyyət necədir: aksiyalar keçirilirmi, yoxsa paytaxt Kiyevə üz tuturlar?

- Krımda da zaman-zaman aksiyalar keçirilir, rusiyameyillilərin də mitinqləri olur. Diqqətə çatdırım ki, Krım parlamentinin rəhbərliyi yerlərdə daha çox Rusiyanın mövqeyini dəstəkləyirlər.

- Rəhim bəy, bəllidir ki, Ukraynada yetərincə soydaşımız yaşayır. Azərbaycanlıların vəziyyətini anladardınız. İndiki proseslərdə onlara qarşı hər hansı təzyiqlər varmı? Xəsarət alan olubmu?

- Məndə olan məlumata görə, bu günə kimi azərbaycanlılar arasında xəsarət alan olmayıb. Ümid edirik ki, olmayacaq da. Bizim hesablamalarımızda burada 400-500 minə yaxın azərbaycanlının yaşadığı müəyyənləşib. Onların bəziləri meydan aktivistlərini, digərləri isə iqtidarı müdafiə edirlər. Seçimlərində azaddırlar.

Ukraynanı bütöv, çiçəklənən ölkə kimi görmək istərdik

- Bəs diaspor təşkilatlarımız hansı mövqedədirlər?

- Bunu xüsusi qeyd etmək istərdim: biz azərbaycanlılar Azərbaycana dost olan Ukraynanı bütöv, çiçəklənən ölkə kimi görmək istərdik. Meydandakı hadisələrin qanlı olaylara çevrilməməsi ən böyük arzumuzdur. Maraqlıyıq ki, bu siyasi böhran tezliklə öz həllini tapsın.

- Ukraynanın ikiyə bölünməsi nə qədər realdır?

- Fikrimcə bu, real deyil. Çünki Ukrayna Avropanın ən böyük ölkələrindən olmaqla onun bütövlüyünə həm Rusiya, həm ABŞ, həm də beynəlxalq qurumlar qarant verib. Yadınızdadırsa, Ukrayna müstəqilliyini elan edəndən sonra nüvə silahından imtina etdi və öz toxunulmazlığı haqqında sadaladığım tərəflərdən zəmanət aldı.