"BİRUN – ƏNDƏRUN" oyunları (ilkin təcrübə)
(ədəbi-bədii esse)
Vaxt var idi, evlərimizdə bir-birindən kəskin sərhədlə ayrılan
iki qisim var idi. Bunların birinin adı Birun, o birinin adı
Əndərun idi.
Bunların münasibəti sadəcə gizlin-aşkar münasibətləri deyil. Bəs
daha nədir?
Birun hamı üçün idi. Qonaqlar, yaxınlar, uzaqlar ancaq birunun
içində hərlənə bilərdilər, onlar birundan o tərəfə, yəni, əndəruna
keçə bilməzdilər.
Əndərun isə xas ailə üçün idi. Arvad-uşaq burda biruna həsrət
bir halətdə eynən küçədə çadra örtən kimi əndəruna örtülüb ömrünü
sürərdi. Evin birunu yaxud küçənin ancaq gözləri açıq çadralısı –
təxminən, eyni şeydilər.
Yunan miflərində yerlə göy bir-birindən ayrılan kimi bunlar da
nə zamansa bir-birindən ayrılmışdılar. Təkcə ayrılmamışdılar. Hər
biri öz məqamında bir imperatorluq yaratmışdı, özünəməxsus
mədəniyyət formalaşdırmışdı. Bu, təkcə ədəb və ərkanda özünü
göstərmirdi, təhtəlşüurdan (altşüurdan) vurub dil-danışıq qatından
keçir, sosial münasibətlərin bu və ya başqa cür formalaşmasına
təsir edirdi.
Əgər biz Birun və Əndərunu açar sözlər kimi götürüb ədəbiyyat və
mədəniyyət labirintinə girmiş olsaq, hara gəlib çıxarıq, hansı
açmazları yeni rakursdan gözdən keçirə bilərik?! Və ən vacib sual:
Bu iki açar sözü bir-birinə calasaq, bundan bir Ariadna ipi çıxarmı
ki, geri qayıda bilək?!
Bu gün bizə elə gəlir ki, Birun və Əndərun birləşiblər. Sanki
onlar ayrı-ayrılıqda bizim həyatımızda yoxdular. Amma bu yalnız ilk
baxışda belə görükür. Onlar bu gün də birləşməyiblər.
Doğrudur, bu gün zahirən Birun da, Əndərun da yox kimidir.
Həyatımızda bu məqamların birləşdiyi bir məkan var. Amma
zehnimizdə, dərin düşüncəmizdə onların yeri yenə də ayrı-ayrıdır.
Biz hələ də evimizə ailəyə yaxın olmayan hətta qohum gələndə
arvad-uşağı iç otağa, ya da mətbəxə, bir söz, gözlə görükməyən yerə
yollayırıq. Bunu bəzən açıq şəkildə, bəzən də gözümüzün işarəsi ilə
edirik. Qıraq baxışdan kənar yer (məsələn, bağ yerində bu,
arvad-uşağın adətən görünmədiyi bir həyət guşəsi də ola bilər)
bugünkü ailənin əndərunudur. Belə yumşamış şəkildə olsa da əndərun
bu gün də yaşayır.
Və yaxud biz öz dəruni hislərimizi valideynlərimizdən
gizlədirik. Onların, yəni, valideynlərimizin yanında bir sıra etik
görünməyən hərəkətlərimiz (söyüş söyməməkdən tutmuş siqaret
çəkməməyə qədər) az qala gəncliyin cəngavərlik kodeksinə çevrilir,
amma bizim mənəvi aləmimizin birun qatında qalır, əndərun qatına
keçmir.
Bir mətndə əsl milli kişi obrazını axtaranda bu adamın öz
əzizlərinə bəslədiyi son dərəcə dərin məhəbbət hissinin quru bir
şəkildə, dərin bir qatında gizlənməsi bizi məftun edir və biz
ədəbiyyatımızın kişi obrazlarından danışanda ilk əvvəl belə
xüsusiyyətin sahibindən böyük bir pərəstişlə danışırıq. Mən indi
anlamıram. Nə üçün hisslərin belə gizli saxlanması, bu cür kənar
gözdən gizlədilməsi müsbət ədəbi priyom kimi təqdir edilməliydi?!
Yadıma Vaqif Bayatlının həmişəyaşar misraları düşür: "Çox nahaq
deyiblər ağlamaz kişi. Kişi də insandı, könlü-gözü var…" Dərin
məhəbbət və bağlantı hislərimizin hətta ən yaxınlarımızdan belə
gizlin tutulması "Birun-Əndərun" oyunlarının əlaməti deyilmi?!
Yaxud danışığımızda söhbət ailədən, həyat yoldaşından,
uşaqlardan düşəndə bəzi yaşlıların bu gün də hətta qızarması, "ayıb
olmasın"la söhbəti davam eləməsi adamlarımızın təfəkküründə hələ də
Əndərun adlı və funksiyalı hissənin mövcud olmasına dəlalət
etmirmi?
Biz böyüklərin yanında çəkinib siqaret çəkmirik. Onların yanında
balaca uşaqlarımızı qucağa almırıq, öpüb tumarlamırıq. Biz öz
hislərimizlə yaxın olmayanların arasına sərhəd çəkib o sərhəddi
qırmamaq, yıxmamaq üçün əlimizdən gələni edirik. Bu, Əndərun
əxlaqının bizimlə oynadığı utancaqlıq oyunu deyilmi?
Bizim bir qəlb evimiz var. Bütün gizlinlərimiz ordadır. Biz hər
kəsi qəlb evimizin içinə buraxmanıq. Olsa-olsa evimizin ancaq
həndəvərinə buraxarıq. Bu, Əndərunun Biruna bir şıltaqlığı,
özünəməxsus oyunu deyilmi?!
Bizim bütün addımlarımız, hərəkət və fəaliyyətimiz,
hiss-həyəcanlarımız, düşüncə və duyğularımız bu gün də
"Birun-Əndərun" oyunlarının, daha doğrusu, kələfinin içindədir.
Qəlbimiz bu gün də bizim üçün Əndərunun niqabıdır. Beynimiz bir
Birun məkanıdır…
Qərblilər elə bilir ki, onlarda Birun-Əndərun yoxdur. Bizə də bu
belə gələ bilər. Onlar da yanılırlar, biz də yanılırıq. Sadəcə, bu
iki məqam, qərblilərdə başqa mental səviyyədə, yaxud kəsiklərdə
yerləşir. Onların öz qədim zamanlarında bu iki ayrı məqam əvvəl
kəskin (yunan faciələrini – Esxilin, Sofoklun, Evripidin əsərlərini
yada salaq – orda xordan çıxıb personaja dönən əvvəl iki, sonra üç,
daha sonra dörd aktyor və onların içindən çıxdıqları xora
münasibətləri dəyişməkdə olan Birun və Əndərunu yada salır), sonra
yüngül şəkildə, formal olaraq özünü göstərib, daha sonra
yavaş-yavaş silinib gedib. Bu üç mərhələ kifayət dərəcə sürətlə baş
verib. Qədimdə ümumi dəyərlər daha çox və bir-birinə daha bağlı
olub. Bir çox başqa ümumdəyərlər də qeyd eləmək olar. Məsələn,
sonradan dinlərin adına çıxılan bir çox etiketləri bu sıradan
göstərə bilərik. Bəyəm Qərb üçün, məsələn, qadının başını bağlamaq
adəti, məcburiyyəti yox idi? Var idi. Sadəcə, oyulub gedib. Kilsəyə
girəndə, qəbir üstünə gələrkən bu adətin dirçəlib canlandığını,
onun relikt əlamətlərini (az qala simvollaşmış bir halda) bu gün də
görürük.
Sadəcə, "Birun-Əndərun" oyununun Qərbdə calağı tutmayıb.
Cücərməyib. Bu oyun Qərbin oyunu ola bilməyib. Şərq isə bu oyunu bu
gün də oynamaqdadır. Amma necə?
Kimsə əgər düşünürsə ki, "Birun-Əndərun" oyunları həyatımızın
ancaq dini-fəlsəfi, əxlaqi-etik səviyyəsindədir, məncə, yanılır. Bu
halın "residivini", perspektivini bədii mətn səviyyəsində də
müşahidə eləmək mümkündür. Mətnin də öz "əndərun-birun" oyunları
var. Onları çözmədən müəllifin dərin psixolojisini, altşüurunu,
deməyib-demək istədiyini bilmək namümkündür. Bunlar isə bəzən
müəllifin öz iradəsinin əksinə mətndə sahman tapır və "nə üçün
belədi, başqa mümkün cür deyil?" sualına heç müəllifin özü də cavab
verə bilmir. Amma oyun və onun əlamətləri göz qabağındadır. Sual
edilə bilər. Nə üçün oyun?! Burda oyunluq nə var? Əlbəttə, oyun!
Onun üçün oyun ki, mətnin sahmanı burada xüsusi olaraq qurulur.
Mətndə bu oyunun nədən ibarət olduğunu daha əyani şəkildə nəzərə
çarpdırmaq üçün bilərəkdən gizlədilmiş, amma mətnin poetikasına
"işləyən" məqamları nəzərdən keçirə bilərik. Belə məqamlar
çoxdular. Məsələn, götürək, poetik mətndə misranın ən ağlagəlməz
yerində özünü göstərən qafiyəni. Qafiyə misranı başqa misraya
bağlayan bir vasitədir. Qafiyələr bu baxımda cürbəcür, növbənöv
olurlar. Bəzən görürsən ki, onlardan birini əsas qafiyələr
cərgəsindən ayırıb misranın içinə soxurlar, bir növ, "gizlədirlər".
Harda baş verir bu gizlənmə məqamı?! Misranın da öz əndərun hissəsi
olmasın?! Varmış. Əlbəttə ki, misranı gizlədirlər Əndərunda.
Misranın əndərunu bu şəkildə üzə çıxarıla bilər. Nəticədə, belə və
bunun kimi onlarla başqa poetik sirlərin gizləndiyi məqam bu
Əndərun dediyimiz məkanın siluetini, "ətini-canını", dizaynını
düzüb-qoşmağa gətirib çıxarır. Yaxud, çıxara bilər. Biz "qara
yeşiyin" fəaliyyətini bu yeşiyin içinə müdaxilə edib heç cür öyrənə
bilmirik, amma yeşikdən kənara çıxan bəzi fəaliyyətlər onun
içindəkini "görməyə" və müəyyən etməyə imkan verə bilər. Eynən
Əndərun barədə də Birundakı "vurnuxmalar" və "var-gəllər"
vasitəsilə təsəvvür əldə etmək mümkündür.
Biz hal-hazırda bir sistemli yanaşma içindəyik. Əgər cümlənin
(eyni zamanda, əlbəttə ki, misranın…) əndərunundan danışa
biliriksə, o zaman cümlələr birliyinin də (loru dildə desək,
abzasın da) əndərunundan danışa bilirik. O zaman hekayənin də,
həmçinin istənilən mətnin də əndərunundan danışa bilərik. Sadəcə,
bu anlayışların bizim əvvəlcə əxlaqi, sonra kulturoloji, daha sonra
ədəbi-bədii təsəvvürümüzdə özünə nə cürə yer eləməsi
düşündürücüdür. Özünə yer elədikcə mövqeyi ilə birlikdə adını,
formasını da dəyişir. Ancaq funksiyasını dəyişmir, bəlkə onu
qovub-qovub bir qədər də dərində gizləyir. Bir sistem içində
olmağımız aşikar…
Nağıllarımız belə başlayır: Biri vardı, biri yoxdu… Əslində isə
hər şey, təkcə nağıllar yox, hər şey bundan başlayır. Bu bir
universal ikigözlü xurcundur, sonu, ucu-bucağı yoxdur. Sonsuz sayda
dünyaları belə öz içində ehtiva edə bilən bir universallıqdır.
"Biri vardı" burada bizim yadımıza Birunu salmırmı?! Və "biri
yoxdu" da Əndərunu, daim gizlətməyə çalışdığımız (guya olmayan)
məkanı yadımıza salmırmı? Mənim yadıma onlar düşdü.
Baxın, məncə, bizim yaddaşımızın da özünəməxsus "Birun-Əndərun"
oyunları yox deyil. Biz bəzən Birun hissəyə elə şeyləri çıxarıb
Əndərunda elə şeyləri gizlətmişik ki, indi yerbəyer zamanı gələndə
mat qalırıq ki, sən bir gör, nə boyda bir zamanın içinə girib
yanlış dəyərlər düzəltmişik özümüzçün. Elə Füzulini götürək. Əsrlər
oldu ki, onu qəmin, kədərin, əzabın əvəzsiz tərənümçüsü,
gözəgörünməz hislərin cilovunu müqtədir qələminin ucunda tutub
saxlayan şairlər şairi kimi tanıdıq. Bu isə, sən demə, Birun
söhbətindən başqa bir şey deyilmiş.
Hər şair özü yazdığı bir, ya iki misrasının içində olar. Yerdə
qalan, necə deyərlər, təfərrüatdır. Füzuli "…Şəbi-hicran, yanar
canım…" kimi hətta amansız odlu fəryadın, yaxud pıçıltının içində
deyil. O, qəm şairi deyil! Kədər, sitəm, biçarəlik şairi deyil.
Füzuli onlarla, yüzlərlə bu qəlibdən olan başqa yazdığı şeirlərin
də şairi deyil. Bu şeirlər Füzuli möhtəşəm qəsrinin birunudur. Bəs
əsl Füzuli hardadır, yaxud onun misraları harda kənar, naməhrəm
gözdən gizlənib?! O qəsrin əndərunu hanı?!
Məcnun doğularkən şair onun adından İlahiyə üz tutub belə
söyləyir: "Harda qəm ola, qılma ehmal, lütf eylə, dili-həzinimə
sal. Həm ver mənə qəm yemək kəmali, həm aləmi qəmdən eylə xali!.."
Füzuli özünün bütün böyüklüyü ilə bu misraların içindədi, bu
misraların şairidi. Budur Füzulinin əndərunu! Bu misralarda qəm
yoxdur, bir çılğınlıq və nikbinlik var. Dəlisov inam var ki, ona
İlahidən təmənna etdiyi, istədiyi qüvvə verilsə, o, aləmi çəkib
qəmdən azad edəcəkdir. Budur Füzuli! Budur Füzulinin əndərunu,
illər, bəlkə əsrlər boyu kənar gözdən gizlədilən, kənar gözün
təsvirinə və təfsirinə gəlməyən məkanı.
Əlbəttə ki, Füzuli bu misraların içindədi. Bu misralardan kərpic
kimi onun qəmli qəzəllərini ətrafına sipər eləyib gizləndiyi ruhani
məkanı qurulub… Bu misralarla o böyükdür. Çünki bu Füzuli, əslində,
Poeziyanın vətəndaşıdır, özü də sıradan vətəndaşı deyil, Poeziyanın
İsa peyğəmbəridir. Biz əsl Füzulini onun dünyaya, bəşəriyyətə mesaj
kimi göndərdiyi bu misraların içində görürük. Bəlkə də əsl Füzuli
bu misraların, bu məhrəm misraların içində mənəvi bir əndərunda
olduğu kimi gizlənirdi. O misraların Füzulisi, əndərunu indi-indi
tərk edir. Çünki onun dünyası, onu yavaş-yavaş anlamağa
çalışır…
Füzuli öz dünyasına uyuşmur. Ona uyğun gəlmir. Füzuli kardioqram
şəkillərində olan kimi üfqi xəttin şaquli xətlərlə
kəsilmələrindədi. Çünki həyat ordadı. Nə qədər şablon səslənsə də
min dəfə deyiləni mən də təkrar edəcəyəm. Amma bir az başqa
kontekstdə. Füzuli zəmanəsinə sığmır.
Labirintli ricət. Bu ifadəni o qədər deyiblər
ki, şiti-şoru çıxıb. Onu eşidəndə ağız öz-özünə büzülür. "Füzuli
zəmanəsinə sığmırmış." Elmi ifadədən çox, "alimanə" ifadədir. Nə
üçün sığmır?! Nəyə görə sığmamalıdı?! Bunun axı bir məntiqi əsası
olmalıdı. Höte deyirdi ki, Hamlet zəmanəsinə sığmır, çünki o,
büllur vazaya əkilən bir palıd ağacı kimidi. Büllur vaz isə
zəmanədi. Vaxt gəlir, palıd ağacı böyüyüb vazanı dağıdıb
parçalayacaq. Deməli, diqqəti palıd ağacına yox, zəmanəyə vermək
lazımdır. Ricətin sonu.
Əslində, Füzulinin ədəbi mühiti ölüdür. Orda qızmar günəş
altında beyin deşən istinin içində heç milçək vızıltısı da
eşidilmir. Amma bununla yanaşı, Füzuli ədəbi zəmanəsinin ölü
olmadığını mövcud şaquli xətlər göstərir. Yəni, Füzulinin özü
göstərir. Və bir başqa yöndən baxarsaq, Füzuli ölümün ağuşundadır.
Zəmanə diridisə, o isə biz bilirik ki, diridi -- başqa cür ola da
bilməzdi -- əgər Zəmanə diridisə, onda əlbəttə ki, Füzuli ölüdür.
Xətt ancaq üfqidir, onu heç nə kəsmir. O öz əndərununu oxucusuna
ötürüb və mülk aləmini, şəhadət aləmini tərk edib. Əslində,
Füzulinin oxucusu şair tərəfindən ona nə ötürüldüyünü heç başa da
düşməyib. Başa düşməyibsə Füzuli sükut içində öz vaxtını gözləyir.
Və Füzuli indi dirilmək istəyir. Çünki bu gün bu dirilmə üçün onun
oxucusu hazırdır. 19-cu əsrdə bu dirilmə baş verə bilərdi. M.F.
Axundov buna imkan vermədi.
Kriminal ricət. Rolan Bart mətni dünya kimi
qəbul edib müəllifi öldürmüşdü. Təxminən buna bənzər bir şeyi ondan
əvvəl Nitşe də etmişdi. O da demişdi ki, Allahı biz öldürmüşük.
Daha kimi öldürmək lazımdır ki, Mətnin adekvat anlamının qarşısında
maneəyə çevrilməsin? Mətn Birundan Əndəruna, Əndərundan Biruna
atılmasın və ya gizlədilməsin?! Zəmanələr sirlərdən azad olsun,
çünki sirlər zəmanənin içində ağır bir yükə dönüb anlaşılmaz
təbəddülatlara gətirir. İnsan özü-özünü tanımaqdan uzaqlaşır. Onun
özünün özü ilə arasında məsafə yaranır. "O və özü!" O özündə, özü
onda bir-birinə tanış olmayan qəribə cizgilər, xüsusiyyətlər
axtarmağa başlayırlar. Anlaya bilmədikləri nəsnələr tapırlar. Köhnə
sirlər açılmadan yeni sirlər yaranır. Çünki bu insanların da
bəziləri müəllifdir. Amma onların bəziləri də oxucudur. Müəllif və
oxucu arasındakı sirlər zəmanələrinin ən ağır yüküdür.
Anlaşılmazlıqların anlaşılana çevrilməsi isə artıq zəmanənin deyil,
Zamanın probleminə dönür. Rolan Bart deyir ki, müəllifin ölümü ilə
oxucunun doğuluşu eyni anda baş verir. Bir şeyi əlavə etməyi
unudur. Müəllif öləndən sonra bu dəfə artıq ruha dönüb oxucunu
gözəgörünməz bir məngənədə sıxmaqdadır. Dilin içində azmış və bəlkə
də ərimiş müəllif özü də dilin məngənəsindədi. Bu hələ harasıdır?!
Dilin özü də məngənədədi. Humboltu xatırlasaq, dil, öz növbəsində,
ruhun məngənəsindədi. Çevrə bu şəkildə qapanır. Sürrealist bir
mənzərə xatırladım. Laokoon və oğullarının onları öldürmək üçün
İlahə Heranın göndərdiyi nəhəng ilanların məngənəsində olduqları o
tükürpədici mənzərə!.. Mənzərənin dəhşəti bizi bir anın içində
bürüyəcək. Belə isə biz kimik – müəllif, yoxsa oxucu?! Qatil, yoxsa
qurban?! Ricətin sonu.
Lirik ricət.
Şəhər hamam içində,
Çeşmə saman içində.
Saman altı gedər su
Köhnə zaman içində.
Hətta belə bir absurd "şeir" parçasında da Birun və Əndərunu
ayırmaq mümkündür. Buradakı Əndərun bizi nağıllarımızdakı "saman
saman içində…" məqamına aparır. Buradakı Birun isə qatma-qarışıqdı,
xaotikdi, əndərunu qoruyub gizlətməklə, özü də xeyli bacaracaqsız
şəkildə gizlətməklə məşğuldur. Ricətin sonu.
"Birun və Əndərun" ən verimli rakursunu yaddaş və huşsuzluq
müstəvisində tapır. Qədim yunanların Mnemozina dedikləri huş
ilahəsi insanın Birundakı fəaliyyətini ehtiva edirsə, onu ən çox
düşündürən Leta – huşsuzluq ilahəsi və çayı qaranlığın, xaosun özü
idi. İnsanın özündən də xəbərsiz onun huşsuzluğu doldurulurdu, bu
huşsuzluq yaddaşdan çıxarılmış lazımsız nəsnələrin məkanına
çevrilirdi. Maraqlıdı, "MNEMOZİNA və LETA" – "Birun və
Əndərun" istiqamətindən necə göründü?!
Niçşe dəhşətli bir uzaqgörənliklə deyirdi: "Səhra böyüyür". Bu,
ilk növbədə, yaddaşın itməsi deməkdir. Burdan birbaşa yol bizim
daha yaxşı tanıdığımız müstəviyə – Çingiz Aytmatova gətirir. Onun
məşhur "manqurt" ideyasına. Əlaqə göz qabağındadı. Yəni, demək
lazımdı ki, "manqurt" ideyası ilə Çingiz Aytmatov ən azı fəlsəfi
müstəvidə orijinal deyil. Niçşe bizim kontekstdə Əndərundursa,
Çingiz Aytmatov aşkar Birundur.
"Səhra böyüyür" isə çox böyük və qarşısıalınmaz faciədir, daha
doğrusu davamlı faciədir, amma əslində, heç dağıntı da deyil.
Dağıntı daha asan məsələdi. Haydegger Niçşeni şərh edərkən deyir
ki, dağıntı yalnız özündən əvvəlkinin məhvi deməkdir. Səhra isə
bununla yanaşı, həm də (!) özündən sonranın, hər şeyin məhvidi.
Yaddaşın itməyidi. Mən belə deyərdim: Mnemozinanın Letada
batmağıdı.
Nəhayət, "Birun-Əndərun" oyunları bizim şəxsiyyətimizi də iki
yerə bölür. Biz öz içimizdə saxlayıb hamıdan gizlədiklərimizi
hamıya deyə biləcəklərimizdən qoruya-qoruya qalmışıq.
Mürəkkəb məzmunları sadə mətləblərə gətirmək istedadı nadir əql
adamlarında olur. Sadə mətləb özü ilə öz məkanına mürəkkəbliyin hər
"əza"sını gətirmir, əsas ştrixlər səviyyəsində məsələni həll edir.
Mürəkkəbliyin dolaşıqlığı, labirinti biz görmədiyimiz (bəlkə də
dərinliyinə girib anlaya bilmədiyimiz) tərəfdə qalır. Biz
gördüyümüz hissə yenə də Birun hissə olur. Diqqətli olmaq lazımdır,
fikir qatlarının Birunu və Əndərunu incə, həssas nöqtələrə işarə
edir.
Dərindən baxsaq, söz əgər şəxsiyyətin bölünməsindən düşdüsə,
"mən"lə "mənsizlik"arasında da Birun-Əndərun münasibətləri var.
"Otaqda heç nə yoxdur" əvəzinə "otaqda heç nə var" deyə biliriksə,
"məndən o tərəfdə bir mənsizlik var" dəxi deyə bilərik. Niyə də
məni Birun, mənsizliyi Əndərun kimi nəzərdə tutmayıb mənə "mən",
mənsizliyə "mənsizlik" mahiyyətini verən altşüurumuzun yollarına
düşməsək də ona başqa maraqlı bir kontekstdən nəzər salmayaq?!
Düşündürücü ricət. "Otaqda heç nə yoxdur"
əvəzinə "Otaqda heç nə var" labirinti bizə nə verir?!
Ricətin sonu.
Adi ricət. İnformasiya nədir sualına ən qısa və
aydın cavab budur: İnformasiya entropiyanın aradan götürülməsidir.
Entropiya xaotik mənzərəyə uyğun gəlir. İnformasiya isə hər hansı
deyil, təzə olan xəbərdir. İnformasiya və entropiyanı eyni xəttin
görünən və görünməyən tərəflərində duran Birun-Əndərun
münasibətləri fonunda daha aydın anlamaq mümkün deyilmi?!
Mümkündür. Ricətin sonu.
Birun-Əndərun münasibətlərinin kəskin qarşıdurma mahiyyətini
yavaş-yavaş itirib yumşaq qarşıdurma rejiminə, bəzən isə altşüura
keçməsində həyatımızda baş verən bir qnoseoloji-psixoloji factor
önəmli rol oynayır. Tolerantlıq əxlaqı bizi bürüdükcə həyatımızda
"bəlkə" və "ola bilər"lərin rolu çoxalır. Biz Aristotel məntiqinin
barrikadasındakı barışmaz tərəfləri sanki artıq sülhə dəvət etmiş
kimiyik. Biz artıq bir ölüyə baxıb əgər o tərpənmirsə, anındaca
"ölüdür" demirik. Amma axı diri də deyil, ölü də deyil. Aristotel
deyir ki, insan ya ölüdür, ya diri. Amma məsələn, başqa bir ağıllı
adam (məşhur fizik Fon Neyman) deyir ki, bu adam nə ölü ola bilər,
nə də diri ola bilər. Yəni, bu adam komada ola bilər. Yəni, "bu
adam bəlkə (ola bilər…) komadadı" yanaşmasının da
məntiqi əsası vardır.
Biz yadımıza salsaq salarıq ki, belə bir koma (nə diridi, nə
ölü!) vəziyyətinin özünəməxsus təsvirinə, uzaqda yox, elə "Dədə
Qorqud" dastanında rast gələ bilirik. "Qanturalı" boyunu nəzərdə
tuturam. Döyüşdən əvvəl bizim qəhrəmanı uyqu tutur və o elə möhkəm
bir yuxuya gedir ki, Selcan xatun onu heç cür oyada bilmir. Düşmən
əskəri artıq yaxınlaşmaqdadır. Müəllif deyir ki, ol zamanlar oğuz
igidləri yatanda yeddi gün yeddi gecə yatardılar. Bunun adına
küçücük ölüm deyərlərdi. Küçücük ölüm haman "koma" deyilmi?! Fon
Neymanın dediklərini qədim Oğuz dastanı öz qəhrəmanını bu cür
devlər kimi yuxuya verməklə təsdiqləmirmi?! Və bu məqam "Kitabi –
dədə Qorqud"un Əndərun hissəsinin elementi deyilmi? Füzuli ilə
bağlı dediklərimi xatırlamaq olar.
"Bəlkə"dən sonrakı həyat çizməsi və "bəlkə"dən əvvəlki həyatın
özü… Əlbəttə ki, Birun və Əndərun münasibətləridir. Və əlbəttə ki,
"bəlkə"dən sonrakı qisim Əndərun qismi olacaq.
Lirik ricət. Belə bir cümləyə diqqət edək.
"Taleyində olan həyatında olmaya bilər". Bu cümləni mən
"Vakxanaliya mövsümündə Çalıquşu" adlı hekayəmdə işlətmişəm.
Buradakı fikir uzun zamandan bəri danışığımızda, yazımızda sinonim
kimi işlədilən "tale" və "həyat" sözlərini, nəhayət ki,
bir-birindən ayırır. Şeirimizdə, nəsrimizdə, ümumiyyətlə, bədii
mətnlərimizdə "həyatım" dedinsə, ardınca "taleyim", "taleyim"
dedinsə, ardınca "həyatım" gəlir. Fərq isə təkcə fəlsəfi dərketmə
məqamında deyilmiş. Fərq həm də bədii dərketmə məqamında özünü
göstərə bilirmiş. Tale ilə həyat arasında bu cümlə vasitəsilə sanki
bir pərdə çəkilir. Onların, əslində, bir-birinin eyni olmadıqları
üzə çıxır. Həyatın öz yolu var, taleyin isə öz yolu. Və onlar yenə
də Əndərunla Birunu bizə xatırladır. Yenə də Əndərun və Birun
hissələr qarşı-qarşıya durmuş kimidir. Tale yad gözdən kənar bir
Əndərundusa, həyat hamının gözü qabağında olan bir Birundur.
Əndərunda olan Birunda görünməz, Birunda olmaz, ən azından əl-ayağa
dolaşmaz. Ricətin sonu.
Düşündürücü ricət. Dilimizdə "mən-lilik" sözünə
ehtiyac var. "Süni şəkildə söz yaranmaz" deməyə tələsməyin. Dərinə
getsək, yaranar. Amma bu bir tərəf. Mən-lilik sözünə qayıdaq.
Mendeleyev cədvəlinin boş yuvacıqları olduğu kimi leksikamızda da
boş, amma yeri görünən yuvacıqlar var. İlk baxışda "mən-lilik"
"mən" sözünü xatırladır. "Mən" isə hələ "mən-lilik" deyil.
Mən-lilik ona görə var ola bilir ki, onun müqabilində "mən-sizlik"
var. "Mən-sizlik" öz qaranlıq sakitliyində "mən"in Əndəruna, bir
növ qeybə çəkilməsidir. Ricətin sonu.
Bu yaxında "1937az." saytında Məmməd Süleymanovun "Yazmaq və
susmaq zamanı" adlı bir məqaləsini oxudum. Müəllif yazmaq zamanını
və susmaq zamanını fərqləndirirdi. Hər müəllifin susmaq zamanı və
təbii ki, haqqı var. Maraqlıydı. Mənə "Birun-Əndərun" müstəvisində
bir az daha dolaşmaq üçün fürsət verdi.
Əlbəttə, mənalı susqunluq mənasız çığırtıdan həmişə yüksəkdə
olub. Amma biz, məncə onu da fərqləndirməliyik ki, susqunluğun da
bir əndazəsi olmalıdı. Əndazəni keçirsə, susqunluq artıq özü barədə
əlavə işarələr ötürməyə başlayır. Bu zaman Əndərun öz meyarlarını
işə salır. Bu cür susqunluq Birunu hərəkətə gətirir, ona əlavə yük
verir. Birun Əndərunun da boynuna düşəni izhar eləməyə başlayır.
Birunun bu cür ambivalent davranışı Əndərunun öz "qazını"
(energiyasını) dərinə ötürməsilə nəticələnir. Zaman keçəndən sonra
bu halın nağıllardakı gözəllər kimi yuxuya getdiyini görəcəyik.
Onların yenə də nə zamansa labüd birləşməsindən sonra isə bu hal
özünü "tədricə qoyulmuş mina" kimi aparacaq – hər an partlaya
biləcək və sən bu partlayışın məntiqini, bu azdır, adi
semantikasını belə tapa bilməzsən.
Fonetik ricət. "Doğru – oğru" sözlərini
müqayisə edək. Bircə "d" səsinin artırılması ilə görün necə
antaqonist məna dəyişikliyi baş verir. "Oğru" fonetik biçimi və
semantikası indiki mənaya malik "oğru" sözünə qədər "əg+ru-əgri"
dolanbacından keçib gəlib. "D"öz-özlüyündə, əslində, bir
Əndərundur. Hər şey nağıldakı göbələk çətirinin içinə sığışıb, onun
içində gizlənib. Bütün yerdə qalan o biri hissə isə Birundur.
Ricətin sonu.
Niyazi Mehdi "Cənnət və cəhənnəm mənə qaranlıqdı" (Axar.az
saytı) adlı yazısında pozitiv yalanla bağlı deyir ki, ikiüzlü
adamların işi keçir. Mənim yadıma yazdığım "Gizli Dədə Qorqud"dan
bir məqam düşdü. Qədim Yunan padşahlarından olan Admet, Niyazinin
təbirincə desək, əsl ikiüzlüdür, çünki qonaqpərvərlik qaydalarına
riayət edərək arvadının ölümünü dostu Herakldan gizlədir və onun
üzünə gülürsə də içində əzab çəkir. Buna baxmayaraq, məsələdən
duyuq düşən Herakl, nəhayət, həqiqəti öyrənir və bundan sonra
Admetin işi düzəlir. "Birüzlü" Herakl Tanatla döyüşür və ölmüş
arvadını "ikiüzlü" Admetə qaytarır. İkiüzlü adamın bizim filosof
demiş, işi beləcə düzəlir. Çevrə qapanır.
"Admet və Herakl" ikili qarşıdurması öz-özlüyündə həll oluna
bilməz. Hökmən kontekst lazımdır. Kontekst isə Birun və Əndərundan
ibarət ola bilər.
Eynilə, Sfinks və Təpəgöz kimi. İkisi də eyni kontekstin
övladlarıdı.
Orest və Hamlet! Qətilik və süstlük. Eyni kontekst – amma bu
dəfə kontekstin coğrafi və mənəvi miqyası önəmlidir. Kontekstin
həcmini müəyyənləşdirmək xüsusi həssaslıq istəyir.
Allah Xristosdan insan olanı çıxardı. Ona görə də o deyə bildi:
"Mən və Ata -- vəhdətdəyik". Müq. ed., Müqəddəs Rəbiyə deyirdi:
"Qəlbimdə Allaha sevgidən başqa bir də Allaha sevgi varımdı." Yenə
kontekst… Və yenə Birun-Əndərun…
Sufilik, əslində, müsəlmanlığın hüdudlarını vurub aşmaqdır.
Bəlkə də xristianlığa körpüdür. İsa deyir: "Mən və Ata –
vəhdətdəyik." Yusif Həllac, ardınca Nəsimi deyir: "Ənəlhəq!"
Kontekst çox böyük olsa da hər halda görməmək olmur ki, bu ikisi
bir həqiqətin içindədilər.
Həqiqətən də, həqiqət birdir, yerdə qalan təfərrüatdır.