"100 böyük kitabdan biri"
layihəsində
Hüqo — dünya ədəbiyyatı kəhkəşanında böyük bir ulduz
kimi parlayır. Onun əsərləri dünya xalqlarının hər bir oxucusuna
doğmadır. Nə üçün?
Dəqiq demək çətindir. Hər halda yalnız reallığına görə deyil.
Balzak, Flober, Mopassan Hüqoya nisbətən daha realistdirlər. Ancaq
oxucu məhz Hüqonu xüsusi məhəbbətlə sevir. Yəqin ki, belə münasibət
hər bir insanın qəlbinə bu qədər yaxın olan mərhəmət, hətta ürək
sızladıcı rəhm səbəbindəndir... Bu hissiyyat hətta romanın öz
adından da duyulur – "Səfillər".
Dostoyevski, ümumiyytlə, bu bədii epopeyanı özünün bütün
romanlarından yüksək qiymətləndirirdi. "Cinayət və cəza"dan daha
dəyərli hesab etməsi isə dəqiq məlumdur, çünki bu barədə özü
yazmışdı. Hüqonun romanının bəzi qəhrəmanları həyatdan götürülüb,
bu qəhrəmanların hiss və həyəcanları bizim dünyaduyumumuzla elə
qaynayıb qarışıb ki, hər bir xalq onu özünün qələm məhsulu hesab
edir. Jan Valjan və Qavroş, qismən isə Kozetta belə
qəhrəmanlardandır.
"Səfillər" — XIX əsrin birinci yarısındakı fransız cəmiyyətinin
bütün təbəqələrinin çoxcildli və çoxplanlı belletristik (nəsrlə
yazılan bədii ədəbiyyat: romanlar, hekayələr – tərc.)
panoramasıdır. Burada həm real və ya uydurulmuş əhvalatlar
şəlaləsi, həm də janrlar, hətta üslublar şəbəkəsi var. Burada
yüksək əyarlı realizm içərisində tez-tez romantizm və ya naturalizm
sərgilənir, müəllif düşüncələrinin sakit və əzəmətli axını isə
daima detektivə sarı yuvarlanır. Hüqo özünün möhtəşəm yaradıcılıq
məhsulunun bir çox (kitablarla adlandırılan) fəsillərini döyüş
səhnələrinin, xüsusilə də Vaterloo döyüşünün, Parisdəki barrikada
döyüşlərinin və hətta üsyanın darmadağın edilməsindən sonra roman
qəhrəmanlarının dolaşdığı şəhər kanalizasiyasının təsvirinə həsr
edir.
Baxmayaraq ki, roman fasilələrlə - bəzən hədsiz aludəçiliklə,
necə deyərlər, birnəfəsə, dayanmadan, bəzən isə uzun müddət ara
verməklə yazılmışdır, belə hesab edirlər ki, Hüqo "Səfillər"in
yaranmasına ömrünün otuz ilindən çoxunu sərf edib. Sanki proqram
rolunu oynayan müqəddimə bir neçə dəfə dəyişdirilmiş, təzədən
yazılmışdı. Çünki bu, yazıçı üçün prinsipial əhəmiyyət daşıyırdı.
Nəticədə bircə abzasdan ibarət aydın və qısa mətn yaranır. Fəqət bu
bircə abzasda fransız klassikinin kredosu ifadə olunub:
"O vaxtadək ki, qanunun və adətlərin gücüylə sivilizasiya
ortamında süni şəkildə cəhənnəm yaradan və Tanrının əlində olan
faciəli insan taleyini ağırlaşdıran sosial lənət mövcud olacaq; o
vaxtadək ki, əsrimizin üç əsas problemi - proletariat sinfinə
məxsus olması üzündən kişinin alçaldılması, aclıq üzündın
qadınların düşkünlüyə yuvarlanması, uşaqların cəhalət zülməti
içərisində saralıb-solması – həll olunmamış qalacaq; o vaxtadək ki,
cəmiyyətin bəzi təbəqələrində sosial boğulmalar mövcud olacaq;
başqa sözlə və daha geniş nöqteyi-nəzərdən – o vaxtadək ki, Yer
üzündə ehtiyac və cəhalət hökm sürəcək, kitablar və bu qəbildən
olanlar bəlkə də bihudə sayılacaq".
Hətta Hüqo, ümumiyyətlə, güman edirdi ki, "Səfillər" kimi
kitablar cəmiyyəti yenidən qura bilməyə qabildir. O, sosial zülm və
qeyri-bərabərliyi bütün bəşəri bədbəxtliklərin ən başlıca səbəbi
hesab edirdi. Əxlaqı yaxşılaşdırmaqla vəziyyəti düzəltmək olar.
Bununçünsə dinləmək və peyğəmbərlərin, mütəfəkkir və yazıçıların
həmişə səslədikləri ideyalara sarılmaq gərəkdir. Daha qısa desək,
Jan Valjan kimi olmaq lazımdır və cəmiyyət tezliklə onu yaralayan
illət və qüsurlardan qurtulacaq.
Həqiqətən də romanın baş qəhrəmanı (yeri gəlmişkən, Jan Valjanın
prototipi olub) əvvəldən yalnız real tarixi olayların girdabına
düşmüş hansısa bir real şəxsiyyət kimi deyil, həm də "sonsuz insan
sevgisinin" daşıyıcısı - əxlaq nümunəsi kimi düşünülüb və yazılıb.
Yazıçı istedadının haqqını vermək lazımdır. Yalnız qoyulan yüksək
məsələni – keçmişdə necə dözülməz idisə, hazırda da eləcə dözülməz
olaraq qalan cəmiyyət kimi ədalətsizlik və bərabərsizliyi aradan
qaldırmaq - həll etmək müyəssər olmadı. Söz yoxdur ki, sosial
kəskinlik – romanın heç vaxt keçməyəcək dəyəridir. Ancaq onun əsas
"kapitalı" - qəhrəmanların unudulmaz qalereyasıdır.
Jan Valjanın hekayəti bu obrazı "əbədi" kateqoriyasına daxil
edəcək bütün kriteriyalara tamamilə cavab verir. Acından ölən
qardaşı oğlu üçün çörək oğurladığına görə iyirmi illik həbsə məhkum
edilmiş keçmiş katorqaçı az qala yenidən katorqa cəzasına məhkum
ediləcəkdi. Lakin lap son anda mömin-keşiş tərəfindən xilas edilir:
o, Jan Valjanı həbs etmiş jandarmlar qarşısında gümüş qəndillərə
"qəsd edərək" onu müdafiə edir. Bu hərəkət nəhayətdə keçmiş
katorqaçını elə heyrətləndirir ki, onun əxlaqının tamamilə
dəyişməsinə səbəb olur. Və Jan Valjan özü mömin və fədakar zahidə
çevrilir: ömrünün son gününədək yardıma ehtiyacı olan hər kəsə
təmənnasız kömək edir. O, həqiqət və ali ideallara doğru əbədi
meylin sönməz simvoluna çevrilir. Çoxları fikir verib ki,
"Səfillər"in qəhrəmanı oxucunun qavramında, ümumiyyətlə, hansısa
bitişik Jan-valjan adını ehtiva edib (bu obraz hər kəsə bu qədər
yaxınlaşa bilib).
"Səfillər"in antipodu və "mənfi dahisi" polis inspektoru
Javerdir. O, Hüqonun sözlərilə desək, "sivilizaiyanın xidmətində
duran vəhşi, casus və qüsursuz xəfiyyənin uydurmalarına iqtidarı
çatmayan rumlu, spartalı, asket və kapralın qəribə sintezidir".
Demək olar ki, bütün roman boyunca biri digərini izləyir. Son
məlumdur: Jan Valjan qiyamçıların güllələnməyə məhkum etdikləri
Javeri buraxır. Bir qədər sonra Javer də yeraltı çirkab borusunun
çıxışında pusquya düşmüş qurbanını sərbəst buraxır, fəqət vəzifə
borcu ilə vicdanı arasındakı həllolunmaz ziddiyyəti qəbul edə
bilmədiyindən həyatına intiharla son qoyur.
1832-ci il Parisdəki xalq üsyanını təsvir edən səhnələr də
unudulmazdır. Romanın bir neçə fəsli buna həsr olunub. Hətta bəzi
ekspressiv ifadələr də müəllifin təkrarolunmaz üslubundan xəbər
verir. Yazıçı bu ifadələr vasitəsilə mübarizə aparan tərəflərin
barışmaz qəzəbini çatdırmağa nail lur.
"Qəfildən təbillər hücum marşı çalmağa başlayır. Hücum qasırğa kimi
haray qoparır. Bir gün əvvəl gecənin zülmətində rəqib sakitcə,
sanki boa kimi (tropik ölkələrdə yaşayan çox böyük zəhərsiz ilan –
tərc.) barrikadala sarı sürünüb. "…" Torpların gurultusu eşidildi
və qoşun hücuma başladı. Hər iki tərəf eyni qətiyyətlə tutuşub
yanışırdı. Cəsurluq vəhşi ağılsızlıq dərəcəsinə çatmışdı və ilk
növbədə mübarizin özünün həyatını fəda edən hansısa hiddətli
qəhrəmanlıqla getdikcə daha da dərinləşirdi. "…" Qoşun hissələri
göyüşü bitirməyə səy göstərir, üsyançılar isə davam etdirməyə.
Gənclik və sağlamlığın çiçəklənmə anında çan vermək – bu, artıq
qorxmazlıq deyil, ağılsızlıqdır. Bu vuruşmanın hər bir iştirakçısı
üçün ölüm saatı sonsuzadək uzanır. Bütün küçə cəsədlərlə
örtülür.
Hüqo tragizmin ən yüksək həddinə barrikada döyüşlərinin
qəhrəmanlarının ölüm səhnələrinin təsvirində nail olur. Qavroşun
ölüm səhnəsi bir xrestomatiyaya, adın özü isə çoxdan ümumi ismə
çevrilib. Öz istəyilə güllə-baranın altında öldürülmüş əsgərlərin
üstündən patron toplayan gənc parisli qəhrəman üsyançıların gözləri
önündə həlak olur:
"Sanki bu, uşaq deyildi, insan deyildi, hansısa balaca sehrbaz
idi. Döyüşlərdə sınmayan hansısa əfsanəvi çırtdan idi. Güllələr onu
qovurdu, o isə güllələrdən daha çevik idi. O, sanki ölümlə dəhşətli
gizlənqaç oynayırdı; hər dəfə ölüm sanki fındıqburun bir xəyalət
kimi yaxınlaşır, oğlancığaz isə onu burnuna çırtma vurmaqla
qarşılayırdı. Ancaq digərlərindən daha dəqiq tuşlanmış və daha
xəyanərkar güllə nəhayət ki bu bataqlıq alovunu (gecələr bataqlıq
yerlərdə görünən zəif alov – tərc.) yaxalayır. Hamı Qavroşun necə
səntirlədiyini və sonra yerə yıxıldığını gördü. Barrikadada hamı
bir səslə qışqırdı; ancaq bu cırtdanda Antey gizlənmişdi; Qavroş
heç yıxılmağa macal tapmamışdı ki, yenidən qalxdı. O, yerdə oturdu,
qan şırnağı üzüaşağı axmağa başladı. "…" Həmin silahdan çıxan
ikinci güllə onun həyatını əbədi olaraq yarımçıq qoydu. Bu uşaq və
eyni zamanda, çox böyük ruh göylərə uçdu".
Andre Moruanın "insan zəkasının ən böyük yaradıcılıq
məhsullarından biri", Teofil Qotyenin isə "mühitin məhsulu"
adlandırdığı dahiyanə və unudulmaz fransız romanının sirri nədədir?
Axı az qala iki əsrə yaxındır ki, "Səfilləri" qamçılayan
tənqidçilər də formal baxımdan haqlıdırlar: nəhəng epopeyanın
quruluşunun qüsursuz və məntiqi baxımdan ziddiyyətsiz olduğunu
demək mümkün deyil; burada həddən artıq uzunçuluq, fəlsəfi və
qeyri-fəlsəfi mühakimələr, süjetin inkişafının ümumi xəttindən heç
nə ilə bəraət verilməyəcək yayınmalar... Ancaq bununla belə,
"Səfillər"i oxuyublar, oxumaqda davam edirlər və həmişə də
oxuyacaqlar: qəhrəmanların taleyinə ürəkdən acıyaraq, onlarla
birlikdə sevinib birlikdə kədərlənərək, sosial ədalətsizliyə və
zalımların iyrənc simalarına sonsuz nifrətlə alışıb-yanaraq
oxuyacaqlar. Bəs nədən? Bu sualın cavabını tapmaq o qədər də çətin
deyil. Çünki Hüqo böyük yaradıcılıq məhsuluna ürəyinin, qəlbinin
bir parçasını qoyub – onun döyüntüləri də bu alovlu duyğular
mənbəyinə sığınan hər kəsə ötürülür.
Tərcümə etdi: Təhminə C.B.