Kinoşünas Aydın Dadaşovdan açıq dərs

Kinorejissor Riddli Skottun quruluş verdiyi "Qladiator" (ssenari müəllifləri Devid Frantsni, Con Loqan, Uilyam Nikolson. 2000) filmində zəmidə addımlayaraq sünbüllərə barmaqlarını toxundurmaqla torpağa, dincliyə, həyata sevgisini bəyan edən ispan əsilli Maksimusun həmən aralarından keçdiyi döyüşçülərə "əkilən torpağı" qorumaq tövsiyəsi vətənpərvərlik kimi müqəddəs missiyanı canlandırır.

Döyüş qabağı düşmənlə üz-üzə gəlməzdən öncə torpağı ovcuna götürüb qoxulamaqla: "Mən üç həftədən sonra öz məhsulumu yığacam, harada olacağınızı siz təsəvvür edin" xitabı ilə döyüşçülərə üz tutaraq cənnət vəd edən şəhidliyi dilə gətirməklə dini motivə də toxunan Maksimus bütün fiqurlardan bacarıqla istifadə etməyi bacaran ictimai xadimə çevrilir.

"Əməlləriniz əbədiyyətə qovuşacaqdır" deyərək əsgərləri ilə döyüşə atılan sərkərdə demokratiyanın dadını duymuş romalıların qələbəsi ilə sonra dünyanın düzəninə çalışmaqla bəşəri əqidəyə söykəndiyini göstərir. Ömrünün son illərini xəstəlikdə keçirən imperator Mark Avrelinin özündən sonra hakimiyyətə gətirəcəyi geniş təfəkkürlü sərkərdə Maksimus demokratiyanın qarantına çevrilir. Məlumdur ki, yeni eranın demokratik təfəkkürə malik ispan əsilli Roma imperatoru Mark Avreli (121-180) II əsrin 70-ci ilində yunanca yazdığı "Semestria" (Düşüncələr) fəlsəfi əsərini demokratik idarəçilik prinsiplərinə həsr edir. İdarəçilikdə önəm verdiyi senatın iclaslarında şəxsən iştirak edən: "Demokratiya odur ki, xalq hakimiyyətə yerini göstərə bilsin" (Аврелий М. Соченения. М., 1991. с.131) kimi liberal tezisin müəllifi olan filosof-imperator Avreli danosçuluq və yalan ifadəyə görə cəza verilməsi, vətəndaş ləyaqətinin qorunması barədə qanunların qəbuluna nail olub.

Mark Avrelinin (Riçard Xarris) iradəsiylə bu haqqı qazanmış vətənpərvər Maksimusun (Rassell Krou), yoxsa atasının ölümündən sonra onun şərəfinə kütləvi tamaşalar keçirməyi arzulayan oğlu Kommodusun (Xoakin Feniks) gələcəyi məsələsi filmdə ziddiyyətin təməlini qoyur. Vəzifə iddiasından uzaq, əkin-biçinə qayıtmaq istəyən Maksimusla təkbətək görüşdə Kommodusun əgər hakimiyyətə gələrsə, ordunu siyasətçilərə, senata qarşı qoymaq niyyətinin sezilməsi gözlənilən fəlakətin miqyasından xəbər verir.

İyirmi beş il imperiyanın ərazisini döyüşlərlə genişləndirsə də, cəmi dörd il əmin-amanlıq gördüyünü deyən, ölkəsinin gələcəyindən nigarançılıq çəkən Mark Avrelinin Maksimusu hakimiyyətə gətirmək istəyini dilə gətirməsi onun ali məqsədini diqqət mərkəzində saxlayır. Mark Avrelinin ağıllı tədbirli dul qızı, Luçi adlı səkkiz yaşlı oğlu olan Domitilla ilə söhbətində Maksimus yeganə oğlunun da, o yaşda olduğunu bildirməklə gələcək nəsillər qarşısında borc missiyasını vurğulayır. Senatın hakimiyyəti idarə etmək iqtidarında olacağına qədər hakimiyyəti Maksimusa həvalə etdiyini oğlu Kommodusa bildirən Mark Avrelinin hərəkəti ziddiy­yəti qızışdırır. "Sənin günahların ata kimi mənim məğlubiyyətimdir" deyib oğlunu bağrına basan atanın övladının qanlı əllərində boğularaq ölməsi insani münasibətlərin dramatizmini son həddə çatdırır. Vəziyyətdən hali olan Domitillanın şillələdiyi qardaşı Kommodusun əlini öpməklə: "Yaşasın Sezar!" deməyə məcbur olsa da, cinayətinə qarşı çıxdığı Kommodusun ata qatili olması barədə senatorlara xəbər vermək istəyən Maksimusun ölümdən xilas olması hadisələri davam etdirir.

Ailəsini göndərilən əsgərlərdən xilas etməyə çatmayan Maksimusun yanmış zəmisi və evi fonunda oğlu və qadınının ayaqlarını sığallaması dərdin plastik həllini verir. Acı yuxusunda əllərini sürtdüyü sünbüllərin daşlaşması ilə ölümdən qayıdaraq qul kimi satılan Maksimusun haqq yolunda mübarizəni gözləməsi filmin ideyasını açıqlayır. "İspanlı" ləqəbi ilə qladiatora çevrilən Maksimusun ölüm savaşlarından qalib çıxmaqla məşhurlaşması onu daim qan görmək istəyən kütlənin sevimlisinə çevrilir.

Ölkədə yayılan taun problemini belə senatda müzakirə etmək istəməyən imperator Kommodusun kütləni əyləndirmək üçün vaxtilə Mark Avrelinin qadağan etdiyi qladiator döyüşlərinə üstünlük verməsi xeyir-şər qarşıdurmasına yönələn addıma çevrilir. Yeganə məqsədi imperatorla qarşılaşmaq olan Maksimusun Kolizeyə gəlib çatması ideyanın reallaşması yolunda həlledici addıma çevrilir. Atasının şərəfinə hazırlanan təntənədə senatı ləğv edəcəyini söyləyən Kommodus bərpa etmək istədiyi monarxiyanın fəsadlarını görə bilməməklə faciəvi personaja çevrilir.

Dəmir barmaqlıqlar arasındakı Maksimusun ona yaxınlaşan balaca Luçi ilə görüşü imperatorla qarşılaşmaya gedən yolun qısalığını bildirir. Dəstələrin meydandakı qarşılaşmasında sərkər­dəlik məharətindən yararlanaraq qanlı qladiator döyüşlərindən qalib çıxan Maksimusun üzləşdiyi imperatora arxa çevirərək müstəviyə keçirir. Hələ ki, vəziyyətdən hali olmayan uzaq tribunalardakı kütlə tərəfindən alqışlarla qarşılanan Maksimusun qeyri rəsmi liderə çevrilməsi obrazlılığı artırır. Maksimusun sağ qalmasından hiddətlənən Kommodusun əksinə çıxan bacısı Domitillanın gələcəkdə hakimiyyətə iddiası olan oğlu Luçinin naminə təzyiqlərə dözməyərək şərə qarşı mübarizəyə qalxan, başda Qrakxın dayandığı senatdakı sağlam qüvvələrin tərəfinə keçməsi hadisələrə təkan verir.

Zəncirləri daim boşaldılan pələnglərin hücum çəkdiyi, təkərlərinə nəhəng xəncərlər bağlanmış döyüş arabalarının cövlan etdiyi meydanda qanlı çarpışmalardan qalib çıxan Maksimusun üzərində qələbə çaldığı rəqibinə Kommodus barmağının işarəsi ilə məhkum etdiyi ölüm əvəzinə həyat bağışlamaqla rəhimdillik göstərməsi kütlənin ona rəğbətini hüdudsuzlaşdırır. Əlacsız qalan Kommodusun meydana çıxaraq, məhv etdirdiyi oğlu, qadını barədə təhqiramiz sözlərlə, qazandığı şan-şöhrətinin itirilməməsi naminə Maksimusun əlilə ölümü qəbul etməyə hazır olması onun mənəvi iflasını canlandırır. Şərin cəzalandırılmasını zamanına saxlayan general Maksimusun kütlənin alqışları altında meydanı tərk edərkən keçmiş əsgərləri ilə ünsiyyətə girməsi, dövlətçiliyin taleyinin müsbət həll ediləcəyinə güman yaradır. Domitillanın senator Qrakxla görüşdürdüyü Maksimusun əsrlərdən bəri Romanın şəhər divarlarından içəriyə daxil olmaq ixtiyarı verilməmiş orduya çataraq ona sadiq döyüşçüləri şəhərə gətirməklə, hakimiyyəti senata verərək Mark Avrelinin son vəsiyyətini yerinə yetirmək niyyəti ideyası uğrunda ölməyə belə hazır olan personajı xarakterə çevirir.

Bacısı Domitilla ilə intim münasibətdə keçmiş sevginin təza­hürləri üzə çıxdıqdan sonra bu izdivacdan doğulan uşaqdan üstü örtülü işarə vurulan Luçinin "Romanın xilaskarı Maksimus"a bənzəmək istəyini dayısı Kommodusun üzünə çırpması qar­şıdurmanı aşkarlayır. Luçinin başı üzərindəki təhlükəni hiss edən bacının gözlənilən çevriliş barədə Kometi xəbərdar etməyə vadar olması, senator Qrakxın qətlə yetirilməsi fonunda yeraltı yolla qala divarlarını keçən Maksimusun həbsi əks mövzunu inkişaf etdirir. Gələcək varisi bacısından törətmək istəyən vəhşiləşmiş Kommodusun həbs etdirib əl-qolunu bağlatdığı Maksimusla Kolizeydə tək­başına döyüşə çıxmaq niyyəti finalı yaxınlaşdırır. Onun bıçağı kürəyinə saplayıb yaraladığı əl-qolu bağlı Maksimusla üzbəüz döyüşdə məğlub olması xeyirin təntənəsinə çevrilir. Maksimusun ölüm qabağı Mark Avrelinin vəsiyyətinə uyğun olaraq ha­kimiy­yəti senata qaytarması xeyirin əbədiliyini səciyyələndirir və ru­hu qadınına və oğluna qovuşan Maksimusun ölümü demok­ra­tiyanın həmişəyaşarlığına təminat verir. Zənci qladiatorun xırda insan fiqurunu torpağa basdıraraq azadlıq yolunda mücadiləyə qalx­­ması "İnsan həyatı əbədiyyat fonunda bir andır" (s.14) kimi düşün­məklə bəşəriyyətin gələcək taleyini, çoxluğun iradəsinə hör­mət hissini önə çəkən Mark Avrelinin: "Özün məhv olsan da, demokratiyanı xilas et" (s.278) çağırışında gizlənən ideyanın çiçəkləndiyini göstərir.