Qərb və Şərq istər tarixinə, istər mədəniyyətinə, istərsə də mentalitetinə görə daim rinqdə – rəqib mövqedə dayanıb və mübahisə mövzusu olub. Amma bizim danışacağımız mövzu ümuminin içində xüsusi olacaq – ümumilikdə bu iki mədəniyyətin tarixi, fərqi haqqında danışmağa nə vaxtımız, nə işimiz, nə yaşımız, nə də başımız yarayır. Biz, sadəcə, loru dildə bir-iki qəhrəmanın timsalında iki mədəniyyətin obrazlarının fərqinə baxacaq, birlikdə bir az narahat olub, qəhərlənəcəyik. Qərbin bədii əsər qəhrəmanları Şərqin qəhrəmanlarından nəyi ilə fərqlənir və neçə il onları qabaqlayır? Buna səbəb nədir?

Modern rus ədəbiyyatının qurucuları olan Puşkin, Qoqol kimi yazarlar Qərbin üstünlüyünü qəbul edib öz xələflərinə – Tolstoya, Dostoyevskiyə, Turgenyevə, Çexova da təsir göstərmişlər. İkincilər də öz növbələrində Qərb – Şərq qarşıdurmasına daim əsərlərində yer ayırmışlar. Tolstoy və Dostoyevski Qərbə nifrət hissi ilə yaxınlaşmışdı. Bunun adına Qərbə gizli "rəğbət hissi" də demək olar. Rus ədəbiyyatından ingilis, türk ədəbiyyatına, Salman Rüşdidən Çingiz Aytmatova qədər bu qarşıdurmanı görmək olur. Demək, burdan aydın olur ki, Qərbə sevgi təkcə oxucuda yox, elə adı dünyayla bir olan yazıçılarda da olub. Burdan "Mədəniyyətin beşiyi şərqdir" deyənlərin vaxtını saxlayıram.

Ağır ədəbi-elmi terminlərlə ağzınızı və qulağınızı yormaq istəmirəm, bu elmi məqalə filan deyil ki, "artistlik" edim, elə dədə-baba qaydasıyla dərdləşmək istəyirəm sizlə. Niyə mən adamaldadan, soyuq bir mart gecəsi sobanın yanında növbə ilə qolumu, qıçımı isidə-isidə hansısa azərbaycanlı yazarın əsərini yox, bir əcnəbinin, xüsusilə də, Qərb müəllifinin əsərini oxumaq fikrinə düşüm? Ürəyim (ya da beynim) niyə öz klassiklərimiz, ya da müasirlərimizin qəhrəmanları ilə deyil, Markesin Santyaqo Nasarı, Selincerin Holdeni, Kamünün "Yad"ı və s. ilə ünsiyyət qurmaq istəsin axı? Niyə fransız yazıçı, filosof Kamü XX əsrin birinci yarısında yaşayıb yazdığına baxmayaraq, XXI əsrin nisbətən "oxuyan və qanmağa çalışan" gəncliyi onu acgözlüklə oxuya bilir, amma şərq, xüsusilə də, Azərbaycan yazıçısını yox. Bəhanə gətirmək lazım deyil ki, onları daim oxumuşuq, bizə məlum şeylərdir, ona görə yad olan maraqlıdır. Onda belə müqayisə edək: tutaq ki, hər iki mədəniyyəti özündə əks etdirən əsəri oxumuşam, şərt qoyulub ki, birini təkrar oxumalıyam, hansını seçəcəyəm? Hə, cavabı düz bildiniz. Amma düzü, səbəbini özüm də bilmirəm, burda nəsə başqa müəmma var. Yad olan maraqlı deyil, maraqlı olan məhz "Yad"ın özüdür.

Nə isə, fransız Kamünü qoyaq kənara, biz heç fransız Müsyo Jordanı başa düşməmişdik, o ki qaldı... Jordan bəyin alternativi bizdə Hatəmxan ağa idisə, görəsən, Kamünün XX əsrdə alternativi kimdir? Məclisin bu yerində məni dəli bir gülmək tutur. A kişi, biz hələ də Hatəmxanın zehniyyətindəyik. Bu adam fransızlarla bizi belə müqayisə edirdi:

"Mənə, yəqin, hasil olubdur ki, bizdə hər adət və xasiyyət var isə, əksi Parij əhlindədir. Məsələn, biz əlimizə həna qoyarıq, firənglər qoymazlar; biz başımızı qırxarıq, onlar başlarına tük qoyarlar; biz papaqlı oturarıq, onlar başıaçıq oturarlar; biz başmaq geyərik, onlar çəkmə geyərlər; biz xörəyi əlimiz ilə yeyərik, olar qaşıq ilə yeyərlər; biz aşkara peşkəş alarıq, onlar gizlin alarlar; biz hər zada inanırıq, onlar heç zada inanmazlar; bizim arvadlarımız gödək libas geyər, onların arvadları uzun libas; bizdə çox arvad almaq adətdir, Parijdə çox ər almaq".

Üstündən iki əsrə yaxın bir zaman keçib, fransızların Jordanı inkişaf elədi, Kamü oldu, biz isə hələ də mövzuya fransızıq...