2015-ci il Rusiyada nə az, nə də çox, ədəbiyyat ili elan olunmuşdu. Təcrübəmizdə hələ belə bir hala təsadüf etməmişik. Məsələn, Azərbaycanda da illəri əlamətdar hadisələrə bağlamaq təcrübəsi var. Amma hələ Azərbaycanda hansısa il ədəbiyyat ili elan olunmayıb.

Rusiyada isə bunu etdilər. Amma nəticəsi nə oldu, bu, nə məqsəd daşıyırdı - bu suallar hələ uzun müddət gündəmdə qalacaq.

Əslinə qalsa, 2015-ci il Rusiyada daha çox geosiyasət ili elan olunmalı idi, çünki məhz bu ildə Rusiya bir neçə məntiqsiz və axıra qədər düşünülməmiş geosiyasi ambisiyalara yuvarlandı ki, onların acısını və ağrısını təkcə biz deyil, az qala bütün dünya çəkir.

Rusların özünə gəldikdə isə, Prezident V.Putin bu yaxınlarda ilin əlamətdar hadisəsi kimi Böyük Vətən Müharibəsindəki qələbənin 70 illiyini qeyd etmişdi. Rəyi soruşulan rusiyalı vətəndaşların 40 faizindən çoxu isə 2015-ci ilin əlamətdar hadisəsi kimi ölkələrinin Suriya münaqişəsinə cəlb olunmasını qeyd etmişdilər. Necə deyərlər, prezident xalqından, xalq isə öz prezidentindən geri qalmır.

Ən diqqət çəkən detal isə bu oldu ki, ədəbiyyat heç kimin yadına düşmədi. Bəli, Rusiya ədəbiyyatı sözsüz ki, böyük və nəhəng ədəbiyyatdır. Amma biz daha çox ona alışmışıq ki, ədəbiyyatın tərbiyəedici imkanları və resurslarını önə çəkək.

Fəqət, ədəbiyyat tərbiyə edirmi? O, nədir? Estetik, yoxsa etik fenomen? Bu suallara birmənalı cavab vermək elə də asan deyil, çünki təcrübədə, həyatda belə də düşünənlər var, elə də düşünənlər...

Bu gün Rusiyada ədəbiyyat mühitinin insanları daha çox başqa şeylərin fəqrindədirlər. Məsələn, onlar belarus yazıçısı S.Aleksieviçin Nobel mükafatı almasını rus ədəbiyyatının və rus dilinin təntənəsi kimi qeyd edirlər, çünki bu yazıçı rus dilində yazır...

Biz bu qüruru rusların əlindən almaq istəməzdik. Bizi sadəcə, bir sual düşündürür: böyük ədəbiyyat ölkəsinin insanları niyə belə kiçilib? Niyə Rusiya cəmiyyəti tənbəl-tənbəl hakimiyyətin ardınca sürünür? Niyə cəmiyyət tamam seyirçi mövqe tutub? Hanı L.Tolstoyun, F.Dostoyevskinin vəsf etdiyi böyük Rusiya cəmiyyəti?

Bəlkə də bu sullara onunla yekun vurmaq olardı ki, əslində, ədbiyyat heç vaxt tərbiyə etməyib və indi də etmir. İnsanlar bəlkə də romanları, elə şeirləri də sadəcə, vaxt öldürmək və əyləncə üçün oxuyurlar.

Məsələ heç təkcə rus ədəbiyyatında da deyil: heç yerdə insanlar kitablarda yazılan kimi yaşamırlar. Bu günə qədər ən mübahisəli məsələlərdən biri Aristotelin katarsis haqqında təlimi olub. Böyük filosofa rəğmən, insanlar israr edirlər ki, nə faciələr, nə də başqa ədəbi fenomenlər mənəvi saflaşma yaratmır.

İnsanlar kitablarda yazılanlar kimi olsaydılar, kitablarda yazılanlar kimi yaşasaydılar, ən azı Tanrının nazil etdiyi kitabları rəhbər tutardılar. Amma gəl ki, onlar həyatlarını həmin kitablara uyğunlaşdırmaq əvəzinə, kitabları öz həyatlarına və dünyagörüşlərinə uyğunlaşdırırlar.

Ona görə də "Ədəbiyyat tərbiyə edir" deyə bilmirik. Bəli, rus şairi vəcdə gələrək "Qafqaz altımdadır..." deyə yaza bilərdi. Amma o, heç vaxt fərqində olmurdu ki, bütün Rusiya imperiyası da çar adlanan bir despotun altındadır.

Bəli, rus ədəbiyyatı rus insanını başa düşməyə və yönətlməyə cəhd edib və bu gün də edir. Məsələn, bəzən deyirlər ki, Qoqoldan, Gertsendən və hətta Belinskidən rus sosialist ideyaları yarandı. Amma bunu da birmənalı olaraq qəbul etmək olmur. Ona görə ki, bu ölkədə sadalananlardan daha qüdrətli qələm sahibləri vardı. Niyə ruslar Tolstoyu və Dostoyevskini deyil, onlardan qat-qat zəif olan Gertseni seçdilər? Əslində, çox güman ki, belə bir seçim olmayıb və mental qatlar həmişə ədəbiyyatın baş vura biləcəyi qatlardan daha dərin olub.

Həm də ola bilsin ki, təkcə Rusiyada deyil, eləcə də Qərbdə ədəbiyyata daha çox estetik fenomen kimi yanaşırlar. Şərqdə isə vəziyyət həmişə bir qədər fərqli olub - bunu da etiraf etmək zorundayıq. Şərqdə ədəbiyyat həmişə tərbiyə etməyə çalışıb və təəssüf ki, min illər ərzində bu yolda zərrə qədər də irəliləyə bilməyib. Bu mədəni arealda demək olar ki, hər şey olduğu kimi qalıb, əksər hallarda baxıb görürsən ki, insanların yalnız qiyafəsi, xarici görünüşü dəyişib, beyinlərdə elə bir təbəddülat baş verməyib.

Deməli, ədəbiyyat heç də tərbiyə etmir. Bunu sadəcə, biz şərqlilər uydurmuşuq. Bəlkə də M.F.Axundov bunu nəzərdə tutaraq yazırdı ki, əgər dünya nəsihətlə düzəlsəydi, iranlılar ən qabaqcıl millət olardılar, çünki onlar min illərdir ki, yalnız nəsihət oxumaqla məşğuldurlar.

Elə bu səbəbdən də salamatı budur ki, birdəfəlik etiraf edəsən ki, həyat da, elə insanını özü də ədəbiyyatdan qat-qat qəlizdir. Ən yaxşı halda ədəbiyyat bir insanın baş vura biləcəyi ictimai, mental qatlara qədər gedib çata bilir. Amma o qatlar nə qədərdir? Onlar birdirmi? İkidirmi?..