“Şamaxının mistikası məni Quranı tərcümə etməyə sövq etdi” - görkəmli polyak alim, filosof, şair Teodor Şumovski deyir.

2 fevral 1913-cü ildə Volın vilayətinin Jitomir şəhərində polyak ailəsində anadan olan Tedor Şumovski bir əsrə yaxın ömür yaşayıb. Birinci Dünya müharibəsi illərində ailəsi ilə birlikdə Azərbaycana, Şamaxı şəhərinə köçən böyük alim uşaqlıq illərini Azərbaycanın qədim məzarlıqlarında dolaşaraq, məzar daşlarında ərəb əlifbası ilə yazılanları oxumaqla keçirib. Şamaxı onun üçün ömrünün sonuna qədər sevdiyi o əsrarəngiz Şərq oldu. Onun qeyri-adi musiqi istedadı olan böyük qardaşı öz əli ilə düzəltdiyi skripkada ifa edər, Tadek isə gitarada çalıb, Azərbaycan mahnıları oxuyarmış.

“Gələcək peşəm məni burada tapdı” deyən alimin həyatına təsir edən Azərbaycan şairi və filosofu, Şirvan poeziya məktəbinin nümayəndəsi Ataallah Arraninin poeziyası və əlyazmaları olub. 1936-cı ilin sonundan 1938-ci ilə qədər il yarım ərzində Şumovski Şirvan şairinin divanının böyük hissəsini tərcümə etməyə nail olur. Arrani özü şeirlər toplusunu “Qızılgülün ləçəkləri” adlandırıb.

Şumovski yazır: “Nəhayət, mən qədim Şirvan şairinin əsərlərinin bugünkü dünyada yaşayan bütün gözəllik bilicilərinin və mütəxəssislərinin ixtiyarına verildiyi günü görmüşəm. Otuz beş ildir ki, bu günü arzulayıram”.

Öz xatirələrində görkəmli alim peşə seçimində məhz qədim Qarabağ torpağının, Şuşanın, Şamaxının böyük rol oynadığını qeyd edib. Şamaxıdakı məscidlər və müqəddəs ocaqlar alimdə şərqşünaslığa böyük maraq yaradıb.

Beləliklə, Teodor Şumovski bizim üçün heyrətamiz şair Ataallah Arranini kəşf etdi.

T.Şumovski Quranın tərcüməsini niyə öz üzərinə götürdüyünü izah edərək yazır: “Bu, ərəb dilində olan ən böyük kitabdır. Quranın rus dilinə bütün tərcümələri mükəmməl deyil, o cümlədən akademik Kraçkovskinin etdiyi də. Hələ XVIII əsrdə II Yekaterinanın saray oxucusu M.Verevkinin tərcüməsi məlum idi. O, bunu ərəbcə orijinaldan yox, du Rierin fransızca tərcüməsindən edib və yeri gəlmişkən, Puşkin “Quran təqlidləri”ni tərtib edərkən bundan istifadə edib”.

Onun üzərinə bununla bağlı gələndə cavab vermişdi:

“Bütün həyatım boyu nəyin eksperimental olaraq sınaqdan keçirilə biləcəyi ilə maraqlanmışam. Mən Allaha inanmaq məcburiyyətində deyiləm - sadəcə bilirəm ki, O var. O, Onun yaratdığı hər şey üçün birdir. Mən kilsələrə getmirəm, Allahın kilsələrə ehtiyacı yoxdur. Allah yaratdığı varlıqların bir-birinə kömək edə bilməsini istəyir. Yalan deməsinlər, soymasınlar, öldürməsinlər, döyüşməsinlər, amma vicdanla və zəhmətlə yaşasınlar. Bizi bunun üçün yaratdı! Allaha ən yaxşı xidmət düzlük və zəhmətdir”.

18 il həbs həyatı yaşayır. Rusiyada həbs həyatı yaşayan azərbaycanlılar, tatarlar, qırğızlar və s. ona məbəddəki ikona kimi baxırdılar, onu çətin günlərdə həmin insanlar təhlükələrdən xilas edirdi. Son onilliklərdə demək olar ki, bu inamlı insanlar onu əlləri üstündə saxlayırdılar.

Həbsdə Şumovski namizədlik dissertasiyasını yazdı. Alim öz əsərlərində ərəblərin orta əsrlərin böyük dəniz xalqı kimi tarixi rolunu bərpa etmişdir. Onun yaratdığı Ərəb Dəniz Ensiklopediyası Avropa naviqasiyasının beşiyində dayanan və 16-cı əsrdə Şərqin Avropa fatehləri tərəfindən məhv edilmiş inkişaf etmiş ərəb dəniz mədəniyyətini nümayiş etdirirdi. Teodor Şumovski “Dənizçi səyyah Sindibadın izi ilə. Okean Ərəbistanı” və “Ərəb dənizlərinin sonuncu şiri” elmi-populyar kitabların müəllifidir. O, həmçinin “Oroksologiya” əsərini yazıb.

80 yaşında Quran tərcüməsinə qayıdıb. Özü yazır: “80 yaşında insan nə xəyal edə bilər? - Quranı tərcümə etməliyəm. Mən indi buna hazıram. Bilirdim ki, bu, böyük bir müsəlman ziyarətgahıdır. Yeni din haqqında söz dindarların qəlbinə asanlıqla daxil olmalıdır”.

Və bacardı.

Teodor Şumovski müsəlmanların adət və ənənələrini, milli keyfiyyətlərini yaxından bildiyi üçün toxunduğu hadisələrdə təhriflərə yol vermirdi. Müəllif öz kitabında yazır: “Müsəlmanın üç böyük andı var, onu pozmağa hətta ən aşağı səviyyəli insan cəsarət etməz: “Allaha and olsun”, “Peyğəmbərə and olsun”, “Qurana and olsun”... İnqilablar baş qaldırmış- dağılmış, dövlətlər yaranmış-məhv olmuş, insanın gözləri qarşısında yeni ölkələr qurulmuş, Quran isə yaşayıb-yaşayır. Onun sözlərini daha çox qəlblər öz dərinliyinə toplayır, həyatını onunla bağlayır”.

O, 2012-ci il fevralın 28-də 100 yaşında Sankt-Peterburqda vəfat edib.