Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi artıq 25 ildən çoxdur ki, davam edir. Əsas səbəblər və nəticələr düşünürəm ki, hamıya məlumdur və aydındır. Erməni silahlı birləşmələri 90-cı illərin əvvəllərində Rusiya siahlı qüvvələrinin dəstəyi ilə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ vilayətini və ətraf 7 rayonu işğal edib və 25 ildir ki, bu işğalı rəsmiləşdirməklə məşğuldur.

Doğrudur, işğal faktından dərhal sonra BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsi qəbul edilib və erməni silahlı birləşmələrinin Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən qeydsiz-şərtsiz çıxarılması beynəlxalq səviyyədə tələb olunur. Amma erməni tərəfi özünə xas həyasızlıqla nəinki bu tələbə əməl etməyib, hətta həmin ərəfədə məlum diaspor təşkilatlarının dəstəyi ilə ABŞ-da Azərbaycana hərbi-iqtisadi dəstəyin dayandırılması haqqında 907-ci düzəlişin qəbuluna nail olub.

Keçən 25 ildə Azərbaycanın bütün səylərinə baxmayaraq, münaqişənin danışıqlar yolu ilə həlli erməni tərəfin qeyri-konstruktiv mövqeyi səbəbindən mümkün olmayıb. Münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün beynəlxalq səviyyədə cavabdeh olan (1993-cü ildən) ATƏT-in Minsk Qrupu və həmsədrləri problemin həlli istiqamətində, faktiki olaraq, real bir iş görməyib. Yalnız 90-cı illərin sonlarında münaqişənin mərhələli həlli variantı irəli sürülüb və tərəflər bunu qəbul edib. Amma həmin dövrdə, 1998-ci ildə bu variantı dəstəkləyən Ermənistan Prezidenti Levon Ter-Petrosyan (sülh partiyası) istefaya göndərilib və başda Robert Koçaryan (müharibə partiyası) olmaqla, Qarabağ klanı hakimiyyətə gəlib. Ermənistanın eks-prezidenti Ter-Petrosyan da erməni xalqına məlum məqalə ilə müraciət edib ki, bu gün sizə təklif ediləni sabah istəsəz də verməyəcəklər.

Az sonra, 1999-cu ilin ortalarında ABŞ Minsk Qrupunun həmsədri kimi münaqişənin sülh yolu ilə həlli istiqamətində müəyyən addımlar atmağa çalışıb. Həmin dövrdə yenicə parlament sədri seçilmiş Karen Dəmirçiyan da bu təşəbbüsü dəstəkləyib və danışıqlarda iştirak edib. Lakin sülh danışıqlarının getdiyi bir vaxtda, oktyabr ayında Ermənistan parlamentinə adi bir jurnalistin rəhbərliyi ilə silahlı hücum olub, parlament sədri Karen Dəmirçiyan, onunla həmfikir olan baş nazir Vazgen Sərkisyan və daha 6 deputat güllələnərək öldürülüb. İcraçılar saxlanılsa da, terrorun hansı səbəbdən baş verdiyi, sifarişçinin kimliyi erməni cəmiyyəti və beynəlxalq aləm üçün sirr olaraq qalıb.

Bu hadisədən keçən müddətdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli Minsk Qrupu həmsədrlərinin apardığı sonsuz və mənasız bir danışıqlar prosesinə çevrilib. Həmin müddətdə iqtisadi və hərbi potensialı məhdud olan Ermənistanı şimaldan Rusiya, cənubdan isə İran dəstəkləyib, faktiki olaraq, sülh danışıqlarının reallaşmasına imkan verməyib. Yeri gəlmişkən, münaqişənin həllində ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin real iş görəcəyinə, problemi Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, ədalətlə həll edəcəyinə inanmaq dəryada balıq sevdasıdır. Çünki Ermənistanın dünyaya yayılmış diasporunun ən güclü lobbi təşkilatları ABŞ-da, Fransada və Rusiyada yerləşir. Bu ölkələrdə erməni lobbisi hətta yerli və mərkəzi hakimiyyət orqanlara seçkilərin nəticələrinə təsir etmək gücündədir. Bu ölkələr də hazırda ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrləridir. Düşünürəm ki, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur.

Soruşula bilər ki, bütün bunları - məlum reallıqları mən niyə yazıram?! Sadə bir məntiqdən: tarixin dərslərini öyrənməyən, bilməyən onu təkrarlamaq məcburiyyətində qalır. Eyni zamanda, bir daha xatırlatmaq istəyirəm ki, Ermənistan rəhbərliyi birmənalı olaraq Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini istəmir, ancaq vəziyyəti dondurmaq, status-kvonu saxlamaq istəyir. Təsadüfən millətinin və ölkəsinin rifahını arzulayan, status-kvonun Ermənistanda iqtisadi tərəqqinin qarşısını aldığını, regionda müharibə təhlükəsini saxladığını anlayan bir siyasi lider meydana çıxırsa, xalqın dəstəyini alırsa və real sülh danışıqlarına başlayırsa, həmin şəxsi dərhal aradan götürürlər. Nəyin bahasına olursa-olsun, nə yolla olursa-olsun… Deməli, erməni rəhbərliyinin qeyri-konstruktiv mövqe nümayiş etdirməsi, münaqişənin həllinə maneçilik törətməsi xalqdan gəlmir, sosial sifariş deyil, kənar sifarişdir. Sadə bir məntiqə görə: əgər sən siyasətçisənsə və sosial sifarişə, yəni sənə sərf edənə əməl etmirsənsə, edə bilmirsənsə, deməli, kimsə sənə imkan vermir, mane olur. Və səni iradənin əleyhinə getməyə vadar edən bu kimsə səndən güclüdür, çox güclüdür.

Yuxarıda qeyd etdik ki, Ermənistan parlamentində məlum terror hadisəsindən keçən bütöv bir müddətdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində real bir addım atılmayıb. Bu müddətdə Ermənistan Minsk Qrupu həmsədrlərinin bilavasitə dəstəyi ilə status-kvonu saxlayıb, Rusiya və İranın birbaşa köməyi ilə ayaqda qalıb. Belə çıxır ki, münaqişənin həllini istəməyən və yaxud həllində maraqlı olmayan bu dövlətlərdir. Yəni onlar Ermənistanın dostu, Azərbaycanın düşmənidir?! Məlum klassik ifadə ilə cavab versək, dövlətlərin daimi düşmənləri və yaxud daimi dostları olmur, daimi maraqları olur. Deməli, rahat nəfəs almaq olar, regionun bu iki qədim, qüdrətli dövləti, ən azı, bizim düşmənimiz deyil. Sadəcə olaraq, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli, həm də Azərbaycanın maraqları (ərazi bütövlüyü) daxilində həlli bu dövlətlərin marağında deyil. Münaqişənin bu cür həlli Ermənistanın da marağında deyil. Və hazırkı zaman kəsiyində regionun iki qüdrətdi dövlətinin maraqları ilə Ermənistanın marağı üst-üstə düşür, ona görə də onlar müvəqqəti dostdurlar. Hesab edirəm ki, burda Rusiya ilə İranın maraqlarını, hazırda üst-üstə düşsə də, ayırmaq lazımdır. İran regionda ağalıq etmək niyyətində və qüdrətində deyil, amma ona güclü Azərbaycan, heç güclü Ermənistan da lazım deyil. İrana rəqabət imkanı olmayan ərzaq və yüngül sənaye məhsullarını (həm də karbohidrogen xammalını) satmağa bazar lazımdır. Zəif Azərbaycanla zəif Ermənistan da bu cür bazardır. Eyni zamanda, İranda çoxmilyonlu azərbaycanlı yaşayır və onların kompakt yaşadığı ostan da Azərbaycan adlanır. Yəni İran güclü Azərbaycan dövlətini özünün ərazi bütövlüyü üçün real olmasa da, ehtimal təhlükə mənbəyi kimi görür.

Rusiyanın maraqları isə, türkün sözü ilə desək, daha yoğundur. Rusiya özünü SSRİ-nin varisi, regionun sahibi kimi görür. Postsovet respublikalarının müstəqillik qazanmasını tarixin səhvi hesab edir və nəyin bahasına olursa-olsun, nə yolla olursa-olsun, bu səhvi düzəltmək istəyir. Doğrudur, praqmatik Rusiya rəhbərliyi SSRİ-nin hansısa formada bərpasından danışmır, amma postsovet respublikalarını imkan daxilində təsir dairəsindən buraxmır. Bu respublikaların hansısa müstəqil yol seçmək, müstəqil siyasət yürütmək fikrinə düşürsə, həmin respublikada milli zəmində münaqişələr yaranır və onlar faktiki olaraq, parçalanır. Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova nümunələri yaxın tarixdə, sönmüş vulkan mislindədir, Ukrayna isə Krımla göz önündədir, aktivdir. Böyük Pyotrdan qalmış "parçala və hökm sür!" siyasəti gündəmdədir. Nə qədər ki, Rusiya hazırkı formatda və maraqlarda mövcuddur, bu münaqişələrin də həlli mümkün görünmür. Daha doğrusu, onların həllində maraqlı olanların - respublikaların buna gücü, ABŞ və Avropanın isə cəsarəti (daha ağır ifadə işlətmək istəmirəm!) çatmır. Rusiya da yaratdığı münaqişələri sönmüş vulkan şəklində saxlamaqda və istədiyi anda fəaliyyətə başlatmaqda maraqlıdır. Bir sözlə, İrandan fərqi olaraq, Rusiyaya bizim regionda nəinki güclü, heç zəif Azərbaycan və Ermənistan lazım deyil, cənub sərhədlərində forpost lazımdır ki, özəl məqsədləri üçün, məsələn, real və ehtimal təhlükələrə qarşı bufer zonası kimi istifadə etsin.

Burda hörmətli opponentlər yəqin ki, etiraz edəcək və hətta məşhur aforizmlərdən arqument kimi istifadə edəcəklər: "Türkiyə ilə Azərbaycan bir millət, iki dövlətdir", "Azərbaycanın dərdi Türkiyənin dərdidir", "Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığı əbədidir" və s. və i.a. Bəli, bu, doğrudan da belədir, Türkiyə hər zaman Azərbaycanla bir yerdədir və dünyada söz sahibi olan böyük dövlətlərdən biridir. Həm də regionda NATO-nun təmsilçisidir, ordusu da, nüvə silahı olmasa da, Avropada 3-cü, dünyada 10-cu yerdədir. Amma bütün bunlar 1992-94-cü illərdə Rusiyaya Ermənistanın əli ilə Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini - Dağlıq Qarabağı və ətraf 7 rayonu işğal etməyə mane olmadı. Çünki Türkiyənin də dövlət maraqları vardı və bu maraqları ancaq Türkiyə naminə riskə atmaq olardı. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Rusiya ordusu nüvə başlıqlarının və ağır silahlarının (tanklar, sualtı qayıqlar, uçaqlar və s.) sayına görə dünyada ikinci olsa da, rəhbərliyinin aqressivliyinə görə tarixən birinci olub və indi də liderdir. Bu yaxınlarda rus təyyarəsinin türk səmasında vurulmasından sonra Rusiyanın yersiz və hədsiz aqressivlik sərgiləməsi, Türkiyə ilə iqtisadi-ticari əlaqələri kəsməsi, hərbi-siyasi münasibətləri gərginləşdirməsi, faktiki olaraq, soyuq müharibə səviyyəsinə gətirməsi bunu bir daha sübut etdi. Sözümün canı odur ki, reallıqlar aforizmlərdən fərqli olaraq, hər zaman arzulara söykənmir, çox zaman onları dağıdıb məhv edir.

Və nəhayət, Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsinin aktiv fazaya keçməsi və Dördgünlük müharibənin baş verməsi. Qeyd edək ki, bu gözlənilən idi, Azərbaycan nə vaxta qədər səbir etməli idi?! Axı ermənilərin işğal etdiyi torpaqlarda yeni nəsillər yetişir, dünyada nəsillər dəyişir və Dağlıq Qarabağ məsələsinin yaddaşlardan silinməsi, tarixə gömülməsi təhlükəsi bizi təqib edir. Azərbaycan bütün dünyaya sübut etməli idi və etdi ki, erməni işğalı faktı ilə barışmaq, status-kvonu saxlamaq fikrində deyil, torpaqlarını nəyin bahasına olursa-olsun, hansı yolla olursa-olsun azad etmək əzmində və qüdrətindədir. Dörd gündə erməni silahlı qüvvələrinə sarsıdıcı zərbə endirən Azərbaycan Ordusu və ordumuzu yalnız Azərbaycanda deyil, bütün postsovet məkanında, Avropada, dünyada dəstəkləyən Azərbaycan xalqı bu qüdrəti və niyyəti bir daha bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Düşünürəm ki, Dördgünlük müharibənin ən böyük nailiyyəti və dərsi də bu oldu. Hazırda Rusiyanın da, Ermənistanın da əl-ayağa düşməsinin səbəbi budur. Erməni tərəfi böyük müharibənin başlanmasından və böyük məğlubiyyətə düçar olmasından qorxur. Rusiya tərəfi də onun iradəsindən xaric böyük müharibənin başlanmasından və marağından xaric böyük sülhün bağlanmasından ehtiyat edir. Odur ki, Rusiyanın təşəbbüsü ilə baş tutan Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin Vyana görüşü də böyük müharibə təhlükəsinin ertələnməsinə və atəşkəsin möhkəmlənməsinə xidmət edirdi. Və nə qədər xidmət edəcək, gələcək göstərəcək.

Yeri gəlmişkən, mətbuata sızdırılan (!) məlumatlara görə, Dördgünlük müharibə Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən əvvəlcədən ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri ilə razılaşdırılmışdı. Belə çıxır ki, həmsədrlər (ABŞ, Rusiya və Fransa) hansısa maraqları səbəbindən Dağlıq Qarabağ probleminin sülh yolu ilə həlli məsələsini dalandan çıxarmaq və danışıqlar stoluna qaytarmaq niyyətinə düşüblər. Bu zaman danışıqları davam etdirmək və hər hansı kompromisə getmək istəməyən Ermənistana azca "qulaqburması" vermək lazım gəlib. Və ən maraqlısı budur ki, hətta Rusiya da buna razılıq verib. Təbii ki, ortada Rusiyanın razılığı olmasaydı, Ermənistanda Rusiyaya qarşı bu qədər aqressiv münasibət, hətta bayraqların ayaqlar altına atılması və yandırılması da baş verməzdi. Amma ortada Rusiyanın razılığının olması da həmsədrlərin münaqişənin həll olunmasına, böyük sülhün əldə olunmasına səmimi qəlbdən çalışdıqlarına əsaslı şübhələr yaradır. Yuxarıda ərz etdik ki, bu, Rusiyanın maraqlarına cavab vermir və Rusiya Dağlıq Qarabağ münaqişəsini, obrazlı desək, idarə olunan sönmüş vulkan şəklində saxlamağa çalışır. Rusiyanın baş naziri D.Medvedyev Dördgünlük müharibədən sonra dərhal regiona səfər etdi və bu fikri çox lakonik (və mətbuatın diqqətindən kənarda qalan) şəkildə bəyan etdi: "Əgər bu gün münaqişənin tərəfləri qane edən həll variantı yoxdursa, status-kvo olduğu kimi saxlanılmalıdır".

Hazırda bu, təcavüzkar Ermənistanı qane etdiyi kimi, güclü erməni lobbisinin olduğu və seçkilərin yaxınlaşdığı ABŞ-ı, Fransanı da qane edir.

Maraqlıdır, bəs görəsən, ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri hansı maraqları səbəbindən Dördgünlük müharibənin başlanmasına və faktiki olaraq, Ermənistanın "burnunun ovulmasına" imkan verib? Təbii ki, burda Prezident İlham Əliyevin böyük diplomat olması, kiçik Azərbaycanın maraqlarını böyük dünyanın maraqları ilə uzlaşdırmğı bacarması, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin əsil mahiyyətinin dünyaya çatdırlması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin düşünürəm ki, məsələ son zamanlar Azərbaycanın Minsk Qrupunun, xüsusilə həmsədrlərinin fəaliyyətindən, daha doğrusu, fəaliyyətsizliyindən narazılıq etməsi və həmsədrlərin dəyişdirilməsi kimi radikal təkliflər səsləndirməsi ilə bağlıdır. Arada hətta Almaniya və Türkiyənin həmsədrliyə gətirilməsi ilə bağlı fikirlər də eşidilirdi. Bu, ATƏT-i, həm də həmsədr ölkələri əndişələndirib, hərəkətə gətirib və onlar münaqişənin həllində aktivlik göstərdiklərini, onu sıfır nöqtəsindən çıxarmaq istədiklərini imitasiya etməyə (!) girişiblər. Həmsədrlik institutu isə, məlum olduğu kimi, sərfəli məsələdir, həm Cənubi Qafqaz boyda regiona nəzarət edirsən, yeri gədikcə maraqlarını həyata keçirirsən, həm də diplomatlarını yüksək maaşla işlə təmin edirsən.

Burda mətləbə dəxli var deyə, bir haşiyə çıxmaq, Dördgünlük müharibəni Azərbaycanın möhtəşəm qələbəsi hesab etmək, Ermənistanın "kapitulyasiyası" kimi qələmə vermək, faktiki olaraq, Azərbaycanı böyük müharibəyə təhrik etmək istəyənlərə ismarış yollamaq niyyətindəyəm. Bu günlərdə yerli TV kanallarının birində populyar telejurnalist Dördgünlük müharibənin davam etməsi və Ermənistanın "tam kapitulyasiyası" ilə bitməsi barədə sualı saç-saqqalını Dağlıq Qarabağ probleminin həlli istiqamətində danışıqlarda ağartmış, adlı azərbaycanlı diplomatlardan birinə ünvanladı. Diplomatımız adına uyğun cavab verdi ki, ermənilərlə qonşu olmaq onların "maksimalizm" xəstəliyinə yoluxmağımıza əsas vermir. Hazırda böyük müharibədən, tam qələbədən danışmaq illyüziyadan başqa bir şey deyil, buna gücümüz çatsa da, heç kim imkan verməz. Biz ordumuzu daha da gücləndirməli, sülh siyasətimizi davam etdirməli, haqlı olduğumuzu, təcavüzə məruz qaldığımızı bütün dünyaya sübut etməli, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, ədalətli həllinə nail olmalıyıq. Opponentlərimiz yenə etiraz edə bilərlər ki, bu, ümumi yanaşmadır, əsil diplomat cavabıdır və s. Razıyam, amma bu ümumi yanaşmada da böyük müharibə, "tam kapitulyasiya" istəyənlərə layiqli diplomat cavabı verilir.

Təəssüflə olsa da, qeyd etməliyəm ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi artıq regional miqyaslardan çıxıb, qlobal bir problemə çevrilib.

Yaxınların - Rusiyanın, Türkiyənin, İranın və uzaqların - Amerikanın, Avropanın mövqeyini yuxarıda nəzərdən keçirdik. Belə çıxır ki, hazırkı zaman və məkan daxilində bütün dünya (tək Türkiyə istisna olmaqla!) Ermənistanın, yəni status-kvonun saxlanmasının tərəfindədir. Kiçik Azərbaycanın bütün dünyaya qarşı çıxması isə təxminən qədim əfsanədə Sizifin allahlara qarşı çıxmasına bənzəyir. Ən yaxşı halda böyük bir daşı (bizim misalda Dağlıq Qarabağ problemini) hündür bir dağa qaldırmalı olursan, amma dağın başına çatan kimi onu yenidən aşağı buraxırlar… Və bu, sonsuzluğa qədər təkrar olunur…

Və Prezident İlham Əliyevin səsləndirdiyi yeganə düzgün fikrə gəlirik: Dağlıq Qarabağ probleminin həllində Azərbaycanın Azərbaycandan başqa köməyi yoxdur. Deməli, azərbaycanlı diplomatın göstərdiyi yol ən düzgün yoldur: Hazırda böyük müharibədən, tam qələbədən danışmaq illyüziyadan başqa bir şey deyil, buna gücümüz çatsa da, heç kim imkan verməz. Biz ordumuzu daha da gücləndirməli, sülh siyasətimizi davam etdirməli, haqlı olduğumuzu, təcavüzə məruz qaldığımızı bütün dünyaya sübut etməli, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, ədalətli həllinə nail olmalıyıq.