Materiya və bərklik

XX yüzilin bir xeyli adamında materialist alışqanlıq var. Həndəvərindəki evrəni, dünyanı öz bədənini maddələr sayır. Maddələrin gerçəkliyini isə ona əlini kəsən, barmağını yandıran şeylər bütün ağrıdıcı etgisi ilə bildirir, danılmaz edir. Ayağının altındakı torpağın bərkliyi, daşın ağırlığı hamısı maddənin maddə olduğunu və insanın Materiyaya büründüyünü danılmaz edir. Bəs bu maddiliyin içində insan öz bilincini necə duyur? Qafasının balaca içində şüur daşıdığını və bu şüurla dunyanı bildiyini özündə bilir. Elm isə deyir: maddənin bərkliyi, odluluğu ilə sənə təsiri, sənə inandırıcılığı əslində sənin duyu, hiss aparatının strukturu ilə bağlıdır, Materiyanın əsl dərinliyinə gedəndə bu bərklik, bu ağırlıq-filan hamısı başqalaşır. Bizə bilinən makrodünyadan həmin dünyanın əsasında duran mikrodünya tamamilə fərqlənir və bədənin makrodünyada aldığı təsirlərlə maddəyə inanması mikrodünya qatında öz mənasını itirir.

Materiyanın teyxa zülməti

Materializm alışqanlığında olan adam öz ətrafını teyxa materiyada görür, öz şüurunu isə bu materiya ilə üzbəüz dayanmış güzgü kimi duyur. Ancaq fəlsəfədəki idealizm və ya panteizm materiya ilə şüurun bu paralelizmini danır. Danmaq üçün başqa əsaslar da var və mən çalışacam onlardan biri haqqında danışım. Biz gördük ki, varlığı ilişgilər arasına varmaq, forma şəbəkəsinə girmək kimi başa düşəndə materiya varlığını nəsnələşmələrdə qazanır. Dağlar, dərələr, sular, ulduzlar, filizlər hamısı atom, molekula strukturlarında, ilişgilənmələrindədir. Bütün bu ilişgilənmələr şəbəkəsindən materiyanı çıxarsan, Aristotelin Birinci Materiyası kimi bir şeyi alırsan. Ancaq istəsən, "ilişgilərə, forma şəbəkəsinə varmamış bu Materiyanın varlığı nədədir?" sualına cavab verə bilmirsən. Bu Materiya teyxa zülmətə qərq olur. Zülmət isə bilinməzlikdir.

Materiya və şüurun paradoksu

Materiyanın paradokslarından biri: Materiya özündən nəsnələri göstərir. Üstündə şəkillənmələr olan azman güzgünü andırır. Di gəl ki, bu güzgünün göstərdiklərini görürsən, güzgünün özünü isə görmürsən.

İndi şüura (bilincə) baxaq. Bilincdəki düşüncələr, duyğular nəsnələr haqqında şəkilləri verir və bilinc sanki bu şəkillərin materiyasıdır. Bilinc də güzgüdür və nəsnələri göstərir. Ancaq burada da göstərilənləri görürsən, göstərəni isə görmürsən. Pyatiqorski və Mamardaşvili birgə məqalələrində bu problemi araşdırmışdılar və orada belə bir hal qeyd olunmuşdu: fikirlər şüurun özü deyil. Şüur, düşünüş bu fikirləri verir, aparır. Və sən şüurun özünə baxmaq istəyəndə qarşına ancaq bu bilincin verdiyi daşlaşmış fikir çıxır. Məsələn, sən fikirləşirsən ki, bu gün hava soyuqdur. Bunu fikirləşəndə şüurun işləyir. Bunu fikirləşən şüurunun necə işləməsinə, necə olmasına, yəni şüurun özünə isə fikirləşən zaman sən birbaşa baxa bilmirsən. Baxmaq üçün daxili baxışını fikirləşməkdən qırağa çıxarıb oradan baxanda şüurunu görmürsən.

Bir az da aydın deyim. Sənin düşünüşün düşüncələr verir. Sən qırağa çıxıb düşünüşünün düşüncələrinə yox, düşünüşünün özünə baxmaq istəyirsən, ancaq qırağa çaxanda düşünüşün də səninlə birlikdə qırağa çıxır, düşüncələri qoyub səninlə gedir (sən, axı, qıraqdan da baxanda düşünürsən). Bu ona oxşayır ki, sən gözünlə baxırsan, gözünlə gördüklərini görürsən, ancaq güzgü-filan yoxdursa, gözünün özünü görmürsən və gözünün özünü görmək üçün hara çəkilsən, gözün də səninlə çəkilir. Beləcə, maraqlı bir mənzərə alınır: nəsnələr arxasındakı Materiya qaranlığın bilinməzliyindədir, düşüncələr arxasındakı düşünüş, şüur da qaranlığın bilinməzliyindədir. Sual çıxır: bu iki böyük Qaranlıq bir-birinə qarşı durublar, yoxsa ikisi də bildirilər verən (bildirmək işini görən tekstlər) qaranlıq kimi eynidirlər? Bəlkə, Varlığın iki qaranlıq başlanğıcı yox, bir qaranlıq başlanğıcı var? Bir tayda (bilincqırağı evrəndə) nəsnələri, o biri tayda (insanın içində) düşüncələri ve­rir? Plotinin neoplatonizmi varlığın iki Qaranlıq Başlanğıcını qəbul edirdi: bir tərəfdə Qaranlıq Materiya durur, o biri tərəfdə qaranlıq, özübilinməz Mütləq Bircə durur. Bu Mütləq Bircədən aşıb-daşan nur Materiyanın qaranlığının hansı nöqtələrinəsə işıq salıb orada nəsnələri yaradır. Sonralar dini fəlsəfədə bu Mütləq Bircə birbaşa insana bilinməz Tanrı oldu, qaranlıq Materiya isə ona qarşı duran İblisə çevrildi.

Heç nədən hər nəylərə keçid

İndi bir məsələyə baxa bilərik, Qaranlıq metaforası ilə bildirdiyimiz, yəni "qaranlıq" sözü ilə bilinməzliyini bildirdiyimiz Materiyanın özü, Şüurun özü məsələsini bir az fəlsəfi də tanıtmaq olar. "Qaranlıq" metaforasını "heç nə" ilə əvəz etmək olar. Və bu zaman bu "heç nə"nin dərininə udulmasaq, qorxunc düşüncələr alınar: Materiya özlüyündə heç nədir, bildirilərində hər nədir. Bilinc özlüyündə Heç nədir, bildirilərində hər nədir. "Heç nə" danışıq alışqanlığımız üçün tam yoxluqdur. Buradan çıxan sonuc: varlıq yoxluqdan çıxır.