Ateist (və dinçilər) üçün yeni teologiya dərsləri

Antro-sosiopomorfizm temininin açımı

Azərbaycanda gənc intellektualların böyük kəsiminin ikonasına çevrilmiş Ağalar Məmmədov mənim ötən yazıma FB-də yozum verəndə sami dinlərdə şəxsə (personaya) çevrilmiş Tanrı məsələsinə toxunmuşdu. Danışığında buna görə sami dinlərin və ya İbrahim dinlərinin tənqidi yoxdur, faktın, sadəcə, səsləndirilməsi vardı. Ancaq güman ki başqa yazılarında bu məsələnin tənqidi məqamını açıqlayıb və ya açıqlayacaq.

Həmin məsələnin, yəni Tanrının şəxsiyyət biçimində düşünülməsinin yüngül tənqidi çalarını tələbəlik vaxtı marksistlərdə oxumuşam. Onların başlıca ateistik paradiqması budur ki, Tanrı gerçəkdən olduğu üçün ideyası və ya görkü (obrazı) insan başına düşmür. İnsanın başında Tanrı təsəvvürünün olmasının səbəbi odur ki, o özünə uyğun şəkillər uydurmağa meyillidir. Buna "antropomorfizm" və ya "antro-sosiopomorfizm" deyilir. "Antro" - insandır, "sosio" - toplumdur, "morfizm" - "forma" sözündəndir. "Antropomorfizm" onu bildirir ki, insan təbiətdəki gücləri (tutalım, ildırımı) öz əməlinə oxşadaraq (oxatan adam) Tanrı (Zevs) təsəvvürünə gəlib çıxır. "Sosiopomorfizm" isə onu bildirir ki, insan özünə bənzər yaratdığı tanrıları yaşadığı sosiumun, cəmiyyətin ilişgilərində modelləşdirir, tutalım, ata-bala, qardaş-bacı ilişgilərində görür. Beləcə, Zevsin, Tenqrinin balaları, düşmənləri olan tanrılar yaranır. Bu, ən güclü ateist ideyalardandır, kökü gedib əski yunan sofisti Ksenofana çıxır. O deyərmiş ki, atın ağılı və dini olsaydı, tanrılarını at görünüşündə görərdi.

Ateistlər üçün dinlərin antropomorfizmi və sosiopomorfizmi onların Tanrıdan gəlməsinə yox, insan başından gəlməsinə tanıqdır, şəhadətdir. Mən isə bu yazımda göstərəcəyəm ki, elə deyil!

Tövratda Musa peyğəmbər Allahdan soruşanda ki, Sənin haqqında camaata nə deyim, söyləyir: de ki, O, yaşarıdır (və ya canlıdır, olandır). Bu deyimin hikmətini sonralar anladım. Tanrının uydurma, xəyali olması düşüncəsinə düşmək zəifliyi adamlarda o zamanlar da varmış, ona görə Allah söyləmişdi ki, onlara de, mən gerçəkdən varam, fantaziya və xəyal məhsulu deyiləm.

Antropomorfizmin yeni aşaması

Bir dəfə ünlü rus filosofu A.F.Losevdə qəribə görünən bir düşüncə oxumuşdum: "Sami dinlərdə Allah şəxsiyyət biçimindədir". Bu, nə demək idi, Tövratın tanınmış deyimi idi ki, Allah insanı özünə bənzər yaradıb?!

Özümə verdiyim sorunu araşdıranda Hegeldən gələn bir düşüncəni yadıma saldım: fərddən fərqli olaraq şəxsiyyət özünü dərindən düşünən (refleksiya edən), özünə sərt suallar verən varlıqdır. Bu, insanla belədir. Tanrı ilə bağlı isə "şəxsiyyət" sözünü işlədəndə görünür, sevinən, öfkələnən, yazığı gələn, dərin düşüncələrə dalan insan türünü gözə alaraq söyləyir ki, Sami Tanrısı da elədir. Tövratdakı Tanrı qəzəblənən, yazığı gələndir. İslamdakı Allah cəzalandıran və rəhm edəndir. Xristianlıqda isə İsus Xristos lap insan tipində şəxsdir (ona görə İncillərdə onu "bəni-adəm" adlandırırlar).

Gözəl filosof Əli Abbasov bir dəfə mənə demişdi ki, İslam ən rasional dindir. Qabaqca anlamamışdım. Sonra belə anladım ki, heç bir dində Tanrı belə böyük mətnlə danışmır. Bütün dinlərdə Tanrı nələrisə deyir, sonra olaylar gəlir. Qurani-Kərimdə isə bütün surələr Allahın düşündüklərini əyan edən deyimlərdir. Bəlkə, rasionalizm Allahın düşüncələri anlamındadır?!

İslamda Onun şəxsiyyət biçimində olmasını onun nitqi ilə bağlamaq olar: Quranda Allah bir şəxs türündə qızır, bağışlayır, duyğulanır, sevinir…

Fəlsəfədə Tanrı

Platon fəlsəfəsində Tanrı "Yaxşı" (Xeyir) anlayışı ilə adlandırılır, o anlamda ki Tanrı bütün dünyanı dağılmağa qoymayan faydalı, yararlı halların, bağlantıların qaynağıdır. Plotində varlığın qaynağı Bir-dir (Bircədir, Bir olandır), hər nə varsa, nur kimi həmin Birdən çıxır (emanasiya edir). Bu model sonralar İşraqilərdə, İsmayıllılarda (druzlar bu cərəyanla sıx bağlıdırlar), sufilərdə və hətta Kabbalada peyda olur. Təsəvvüfdə "təcəlli", "parıltı" sözü var, dünyadakı nəsnə və olaylarda Tanrının parılıtılı əks verməsinə deyilir.

Bax, bu terminlər, yəni "Yaxşı" ("Fəzilət"), "Tək" Allahı bildirirlər, ancaq şəxs kimi yox. Hansı yunan həmin Yaxşının, həmin Bircə olanın dərgahında özünü duyub ona dua etmişdi? Heç bir yunan! Dua üçün, ibadət üçün Onunla daxili söhbət gərəkdir, Ona yalvarıb, Ondan nəyisə eşitmiş kimi özünü duymaq gərəkdir, yəni Tanrı ilə şəxsiyyət kimi danışmaq gərəkdir. Tanrını bildirən fəlsəfi ideyalar isə Onun gücünü, Onun yaradıcılığını göstərir, ancaq Onu şəxsiyyət türündə açmır. Avropada Tanrı ilə bağlı Ortaçağda dəbə minmiş, ancaq ibn Sinanın "icadı olmuş" "Özü-özünə səbəb" buna bir örnək. Bu anlayış Onu duyğular keçirən, düşüncələrə dalan şəxsiyyət biçimində görükdürmürdü. İbn-Sina göstərmişdi ki, dünyada nə varsa, qıraqdakı səbəbdən törəyib sonra başqasına nədən olur. Allahsa bircəcənə varlıqdır ki, öz səbəbi özüdür!

Ateistlər üçün, dediyim kimi, Allahın şəxsiyyət kimi nələrisə bizə söyləməsi, bizimlə nələrisə danışması bunu göstərir ki, şəxsiyyət tipində Allah bizim başımızın, xəyallarımızın məhsuludur. Bəlkə də, ona görə "Allah", "Tanrı" sözlərini idealist filosoflar sevmirlər. Plotinın, ibn-Sinanın o sözlərdən necə qurtulmasını göstərdim. Ancaq Hegel də "Mütləq İdeya", "Mütləq Ruh" deyirdi. Bəs mən nədən Tanrını şəxsiyyət biçimində verən dinləri puç saymıram, bu haqda gələn dərsdə danışacağam.

1937.az