Salnaməçi Qulam Məmmədlinin 97 illik ömründə Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Cəfər Cabbarlı kimi klassiklərimizlə dostluq əlaqələri olub. "Molla Nəsrəddin" jurnalı, Cümhuriyyət dövrü, repressiyalarla bağlı mühüm həqiqətləri öz gözləri ilə görən mərhum salnaməçinin kitabları gün keçdikcə daha qaranlıq məqamlara işıq tutur.

Axar.az Qulam Məmmədlinin "İmzalar" kitabında Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyli ilə bağlı yer alan mühüm faktları təqdim edir:

Tez-tez dəyişilən imzalar

1906-cı ildə nəşrə başlayan "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk nömrəsində redaktorun adından başqa heç bir açıq imza yox idi. Beləliklə də, "Molla" örtülü imza ilə mətbuatda çıxış etməyi "qanuni" bir şəklə saldı. Doğrudur, bu, daimi deyil, müvəqqəti bir çıxış yolu idi. Müvəqqəti idi, ona görə ki, haradan yazan, necə yazan bir müəllifin üç-dörd yazısı göründükdən sonra dil, ifadə və üslub xüsusiyyətləri ilə yazı sahibinin kim olduğu müəyyən edilir, həmin şəxs təqiblərə məruz qalırdı. Buna görə də "Molla Nəsrəddin" jurnalında və başqa satirik orqanlarda gizli imza ilə iştirak edən müəlliflər tez-tez imzalarını dəyişməli olurdular.

Sabirin başına gətirilmiş müsibətlər

Mətbuatda, xüsusən satirik mətbuatda zamanın ictimai dərdlərini, eybəcərliklərini ürək ağrısı ilə kəskin tənqid atəşinə tutan mühərrirlərin keçmişdə mürtəce qüvvələr tərəfindən necə şiddətli təqib olunmalarına dair yüzlərlə və daha çox misallar gətirmək olar. Bakı qoçularının "qozdəstə" götürüb Tiflisə Molla Nəsrəddini (Cəlil Məmmədquluzadəni – Q. M.) öldürməyə getmələri, Şamaxıda Mirzə Ələkbər Sabirin başına gətirilmiş müsibətlər, Suraxanıda mətbuat həvəskarı Əbdülbağı Cəbrayıl oğluna atəş açılması, Mərvdə müxbir Yusif Heydərzadənin polis idarəsində qətl edilməsi, Təbrizdə İskəndər Qaffarinin məscid həyətində döyülməsi və bir başqasının qəzet oxuduğu üçün Təbriz küçələrində doğranması, mollanəsrəddinçi şairlərdən Ə.Qəmküsarın Naxçıvanda, Əli Razinin Gəncədə küçədə döyülmələri, müctəhidlərin Mirzə Cəlilin qətlinə fərman vermələri, Mirzə Cəlilin, Ömər Faiqin və Qəmküsarın dəfələrlə məhkəməyə çəkilmələri, "Molla Nəsrəddin" jurnalının idarəsinə göndərilən hədə-qorxu məktubları və s. . .

Üzeyir bəyin məxfi imzaları

Bu və ya digər imzanın bir şəxsə aid olduğunu söyləmək üçün imza sahibinin ədəbi fəaliyyətini ardıcıl şəkildə tədqiq etmək və onu izləmək lazım gəlir. Misal üçün, Üzeyir Hacıbəyov uzun müddət mətbuatda çalışmış və müxtəlif imzalardan istifadə edib. O, müxtəlif zamanlarda, ayrı-ayrı qəzet və jurnallarda "Kəs", "Filankəs", "Behmankəs", "Mizrab", "Musiqiçi", "Hamamçı", "Çı" və digər imzaları işlədib. Ü.Hacıbəyov "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal", "Sovqat", "Yeni İqbal", "Azərbaycan", "Məktəb", "Kommunist" kimi qəzet və jurnallarda çalışdığı zaman yazıların altında bu imzaları qoyub, həmin mətbuat orqanlarından getdikdə isə, necə deyərlər, imzalarını da özü ilə aparmışdı. Hacıbəyovun gizli imza seçməkdə özünəməxsus üsulu vardı. O, gizli imzalar üçün eyni məna verən müxtəlif sözlər – sinonimlər seçirdi. Məsələn: "Filankəs", "Kəs", "Behmankəs", "Bikəs", "Bir nəfər", "Bir şəxs", "Bir müəllim", "Bir adam", "Bir", "İki", "Üç", "Dörd", "Beş". O, məqalə və felyetonlarına başlıq seçməkdə də eyni üsuldan istifadə edib. Məsələn, "Ordan-burdan", "Oyan-buyan", "Oyandan-buyandan", "Dərədən-təpədən" və s.

Məmmədquluzadənin Tiflisə məktubu

Cəlil Məmmədquluzadənin özü "Molla Nəsrəddin"də də işlətdiyi gizli imzaların bir çoxunu unutduğu üçün 1927-ci ildə Tiflisdə – jurnalın ilk mürəttiblərindən İsmayıl Haqqı Həsənzadəyə məktub yazıb gizli imzalarını ondan soruşmuşdu. Mirzə Cəlilin həmin məktubuna Həsənzadə belə cavab vermişdi:

"Mən bunu iqrar edirəm ki, məcmuənin Tiflisdə çıxan birinci nömrəsindən ta axıradək "Molla Nəsrəddin", "Lağlağı", "Hərdəmxəyal", "Dəli", "Cırcırama" və "Dəmdəməki" imzaları ilə yazılan cəmi məqalələr sən Cəlil Məmmədquluzadənin öz əli ilə yazılmış məqalələrdir".

Əlbəttə, İsmayıl Haqqının göstərdiyi imzalardan Mirzə Cəlil istifadə edib. Lakin həmin imzalardan yalnız Mirzə Cəlil deyil, başqaları da istifadə ediblər. Məsələn, "Lağlağı" imzası ilə C. Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Məşədi Qurbanəli Şərifov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rzaqulu Nəcəfov istifadə etdiyi kimi "Mozalan" imzasından da Mirzə Cəlil, Ə. Haqverdiyev, Məşədi Qurbanəli və Salman Mümtaz da istifadə edilər.

Qulam Məmmədli təqdim etdiyi bu faktlarla bağlı qeydində məlumatların ona bilavasitə həmin şəxslər tərəfindən verildiyini açıqlayır:

Kitabı nəşrə hazırlarkən faydalandığım vasitələrdən biri də uzun illər boyu ünsiyyət bağladığım canlı insanlardır. Məmməd Səid Ordubadi, Əli Nəzmi, Məmmədəli Sidqi, Salman Mümtaz, Məmmədəli Mənafzadə Sabit, Əliəbbas Müznüb, Cəfər Cabbarlı, Süleyman Məlikov, Balaqədəş Səttaroğlu və başqaları ilə yaxın tanışlığım da həmin imzaları toplamaqda mənə kömək edib.