Orta əsrlərdə ornamentallıq tekst prinsipi kimi

Ortaçağ müsəlman mədəniyyətinin bir çox bölgələrində, məsələn, fəlsəfədə, dində, incəsənətdə tekstdüzəldici prinsiplər kimi naxışlandırmanın, bəzəməyin bəzi əlamətləri özünü göstərir. Bu əlamətlər hansılardır? Birincisi, parıltı, parlaq boyalarla dolğunluq. Miniatür sənətinə, xalçaçılığa, zərgərliyə baxın, bunu aydın görəcəksiniz. Dini götürsək, görəcəyik ki, Allah müsəvvirdir (rəssamdır), qələmi ilə Yer üzünü lövhə kimi çəkib-bəzəyir.

Daha sonra. Allahın işıq simvollarında qavranılması, varlığın ayrı-ayrı qatlarına Tanrının dürlü dərəcədə təcəllisi kimi baxılması və s. Fəlsəfədə nəsnələrin mahiyyəti "gövhər", "cövhər" sözləri ilə bildirilir, onlar həm də daş-qaşın ilkin nurunu canlandırırlar. Bəs, fəlsəfədə dolğunluq? Ortaçağ müsəlman filosofları Aristotelin təsiri ilə hər hansı bir məsələni açıqlayanda, onun bütün "əmmalarını", bütün dürlərini (növlərini) sadalamağı, naxış-naxış vurmağı sevirdilər.

Bədii ədəbiyyat. Başdan-ayağa yaz-yay simvolları ilə doludur. Ortaçağ müsəlman şairlərində, demək olar ki, qış mənzərəsinə bir-iki yerdə rast gəlmək olar. Əvəzində gül-çiçək, bağ-bağat, günəş-işıq metaforaları ilə boldur.

Naxışlandırmanın (ornamentləşdirmənin) müsəlman Doğusunda ikinci xarakterik cəhəti

Ortaçağ sənətkarı naxışı, bəzəyi nəsnələrin içində, özündə gizlənəni üzə çıxarmaq kimi yaratmırdı (halbuki yaponlar çox vaxt belə edirdilər). Bizim Orta əsrlərimiz üçün naxış vurmaq olanların üstünə nələrisə artırmaq idi. Sənətkar öz qutundan (ruhundan) çıxardıqlarını, öz dühası ilə tapdıqlarını nəsnəyə artırırdı. Nəsnədə özünün nələrə qadir olduğunu nümayiş etdirirdi. Maddə onun əlinin altında, Nizami demişkən, muma çevrilməliydi: bunu memarlıqda görürük.

Ancaq söylədiklərimi başqa sənət növlərində də görə bilərik. Rəssamın çəkdiyi şəkillərdə nəsnələrin ağırlığı, köntöylüyü, yöndəmsizliyi, qaranlığı onların əlindən alınırdı. Hər nəsnə nəcib, nəfis bir yüngüllük, fəzavarilik qazanırdı.

Ortaçağ müsəlman nəqqaşlığının üçüncü əlaməti

Nəqqaş elə naxış vurmalıydı ki, onun əlinin bu bacarığı misilsiz görünsün. Hamının bəzədiyi kimi bəzəməyi o özünə yaraşdırmırdı. Nəqqaş elə "dəhşətli" məharətlə, əlçatmaz zərifliklə işləməli idi ki, hamı ona baxıb afərin desin, ya da barmağını dişləsin (təəccübün jesti). Nəqqaş təəccüb doğurmalıydı, heyran etməliydi. Eyni sözləri miniatürləri çəkən rəssamlara da aid etmək olar. Onlar misilsiz şəkil çəkmək, boya vurmaq bacarığını göstərib hamını heyran etməliydilər. Fırça ilə belə napnazik, dümdüz, qıvırcıq-qıvırcıq, süzə-süzə dalğalanan cizgiləri çəkmək yalnız onların əlindən gəlməliydi.

Eyni ilə Ortaçağ filosofu, kəlamçısı (teoloqu), şairi öz işində misilsiz bacarıq göstərib hamını mat qoymalıydı. Onun incəliklərə, qıvırcıqlara varan, nəsnələrin, düşüncə hədəflərinin "qıvırcıqları" ilə incə-incə, ustuf-ustuf yeriyən, gəzən deyimləri, söyləmləri, beləcə, heyranedci, ornamental olmalı idi.

Ortaçağ bilgəsinin ornamental oyunları

Ortaçağ müsəlman müdrikinin öz tipolojisi var. O da heyranedici, misilsiz adam olmalıydı. Hər hadisə, problem vəziyyətlə bağlı haşiyə çıxıb şeiri deməyi, ibrətamiz əhvalatı söyləməyi bacarmalıydı. Ortaçağ müsəlman müdriki hikmət dalınca mədəniyyətin istənilən bölgəsinə səyahətə çıxmağı bacaran adam idi (ona görə də burada səyyah görkü çox sevimli, çox urvatlı idi). O, hikmət dalınca fikrən Hində də, Sində də səyahət edirdi. Ortaçağ nağıllarına baxın. Əsas süjet qalır bir yanda, onun hər gedişi haşiyələrə qıvrılıb, naxışlanır. Bərbəzəkli, dürlü boyalı parça yığnağının gözəlliyi rəvayətlərdə yamsılanılır. Hər haşiyə, hər hikmət bir parçadır. "Alabəzək" sözünün indi mənası pisdir. Onda isə… onda isə, məsələn, moləmma həm alabəzək parça idi, həm də dürlü dillərdən olan fraqmentlərlə bəzənmiş şeir.

Ortaçağ müdriki bütün bunları yaradan idi. Belənçi bacarığına görə də misilsiz idi. Misilsizlik, heyrətamizlik möcüzə parametrlərinə malikdir. Möcüzəli misilsizlik Ortaçağda əsl tekstlərdən (şeir, memarlıq tikilisi, fəlsəfi-dini traktat) umulan göstəricilər idi. Ortaçağ müdriki "ordan-burdan" danışmaq prinsipi ilə işləyirdi. Ancaq "ordan-burdan" danışmaq yöndəmsizliklə nə gəldi bir-birinə yapışdırmaq deyil. İki ayrıca olay, deyim arasında incə, ornamental bağlantını, səsləşməni tapıb onları birləşdirməkdir. Bir nəsnədən o birisinə rəssamın fırçası kimi nəcibliklə, qayğısızcasına süzüb keçməkdir.

Postmodernizmin Ortaçağ oxşartıları

Ortaçağda müsəlman filosofları mütəkəllimlər Allahın varlıq üzərində gücünü belə sübut edirdilər. Hər nəsnə atomlardan qurulub. Ancaq bu atomları hər an Allah var edir, etməyəndə atom sönüb yox olur. Məsələn, dağ ona görə olduğu kimi qalır ki, Allah onu əmələ gətirən atomlar düzümünü hər an eyni düzümdə var edir. Bəs, Allahın möcüzəsi nədir? Tanrı dağı əmələ gətirən atomlardan bir an içində varlığı alıb onların yerinə başqa atom düzümünü yaradanda, dağın yerində bir anda ayrı nəsnə peyda olur. Mütəkəllimlərin düşüncəsinə görə, möcüzə belə yaranır.

Çağımızda "ordan-burdan" prinsipində düşüncə, görüntü naxışlarının tekstə paylanması postmodernizmin göstəricilərindən olub. Postmodernist intellektuallar isə dürlü tekstlərdən alınma disurslarla lap Ortaçağ müdriki kimi oynayırlar.