Hər kəs bilir ki, kültür sözünün mənası "kultura"dan
("cultura") gəlir… İlkin mənası "əkib-becərmə", "əkinçilik"
anlayışı ilə bağlıdır. Avropa dillərindən Türkiyə türkcəsinə keçmiş
kültür sözünə qədər ərəb mənşəli hars (əkib-biçmə, becərmə,
yetişdirmə) sözü işlənib. Deməli, həm kültür, həm də hars sözünün
dilimzdəki qarşılığı "əkin", "əkinçilik" sözüdür - yaşı neçə
minilliklərlə ölçülür!
Əlbəttə, kulturologiyanın bir elm sahəsi kimi çox sonralar ifadə
etdiyi mənadan danışmırıq.
Sual yaranır: kültür sözünün dilimizdəki qarşılığı nədir?
Çoxları bu sözün mədəniyyət kəlməsi olduğunu düşünür!
Əslində isə bu terminlər başqa-başqa anlayışları ifadə edir.
Belə demək mümkünsə, "kültür" qavramı "kənd"dən (əkin-biçindən),
mədəniyyət anlayışı isə "şəhər"dən qaynaqlanır.
"Mədəniyyət" anlayışını "culture" ilə eyniləşdirmək olmaz.
Mədəniyyət (Mədinə) şəhərli sözü ilə bağlıdır. Bu şəhərin adı
qədimdə, daha doğrusu, cahiliyyə dövründə Yəsrib olub.
Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) hicrətindən, yaxud təşrifindən sonra (10
illik bir dövr) onun şərəfinə əvvəlki ad "Nurlanmış şəhər"ə
dəyişdirilib.
Burada mədəniyyətin dəyərlər topolusu olaraq sonralar dilimizdə
ifadə etdiyi və qazandığı mənalardan danışmırıq! O zaman Mədinənin
İslam tarixində oynadığı rolu kiçiltmədən bəzi suallar ortalığa
çıxır.
622-ci ilə qədər "mədəniyyət" olmayıbmı? Təbii ki, olub, ancaq onun
adı "mədəniyyət" olmayıb.
Ərəblər mədəniyyət anlayışına səqafət və bizim yenə onlardan
alıb işlətdiyimiz "mədəni" kəlməsinə müsəqqəf deyirlər. Yəni, biz
mədəni insan dedikdə, ərəb elə düşünə bilər ki, söhbət "kəndli"dən
deyil, məhz "şəhərli"dən gedir...
Bu yanlış fərqi yaxın keçmişə qədər "şəhərlilər"
qoruyub-saxlayırdı. Kənd adamlarının şəhərə axını və paytaxtda
müəyyən üstünlüyü ilə bu yanlışlıq tədricən aradan qalxdı. Mədəni
insan dedikdə kimin haradan olduğu deyil, düşüncədə, dildə hansı
dəyərlərə sahib olduğu başa düşülür.
Maraqlıdır ki, "şəhərli" olmağın bir anlamı da mədəniliyi ifadə
edir. Bu da şəhər (şəhr!) sözünə qədərki "balıq" və "qara"
anlayışlarımızla bağlıdır. Elə ona görə də qələbəlik (əslində
qalabalıq!) təkcə "adamların çox olduğu yer" kimi dərk olunmur. O,
həm də maddi, milli və mənəvi dəyərlərimizin təmərküzləşdiyi
yerdir!
Fikir yaranır: Kültürü kimlər yaradır? Yalnız oturaq həyat tərzi
keçirənlərmi?
Məsələyə "bədəvi" və "hadari" açısından yanaşdıqda bizdə
tərəkəməni həmişə türkün oturaq həyat tərzi nizamlamayıbmı?
Türk dilində "mədəniyyət" (şəhərli) sözünə qarşılıq olaraq
uyqarlıq sözü var. Sözün kökü uyğur türklərinin adından gəlir.
Məsələn, uyqar insan - mədəni insan..
Söhbət kültür, mədəniyyət və uyqarlıq üçlüyündən gedir, bu da nə
imtina, nə də inkarçılıqdır! Dildə və düşüncədə üçüncünü bərpa
etmək özümüzü yaxşı tanımaq üçündür!
Bərpa etmək o deməkdir ki, var və onun adı olmalıdır - kültür və
mədəniyyət kimi!